मराठीत उपनयन, मुंज, व्रतबंध, द्विजत्व सिद्धी, यज्ञोपवीत धारण संस्कार विधी स्वरूप व्याप्ती upanayan, Munj, Wratbandh dwijatwa Siddhi, yajnyopaweet Dharan Sanskar Vidhi nature scope in Marathi.

पूर्वतयारी

उत्तम मांडव उभारून, त्यात यज्ञकुंडासाठी जागा तयार करावी तिच्या बाजूस मुंज्यास (ज्याची मौज असेल त्यास) बसण्यासाठी बहुला करावा. उपनयन करण्याचा जो दिवस ठरला असेल त्याचे पूर्व दिवशी (अगोदरच्या दिवशी) तीन दिवस कुमाराने दूध पिऊन असावे. व्रताचे दिवशी मुंजाचे वपन (हजामत) करावी व त्यास स्नान घालावे. उत्तम वस्त्रे परिधान करावी व मातेसह भोजन करावे. पुरोहित (आचार्य) नेमस्त करावे. होताहोईतोपर्यंत मुलाचे वडील किंवा इतर कोणी स्वतः आचार्याचे काम करावे. उपनयनाचे दिवशी कर्त्याने स्नानसंध्यादी नित्यकर्मे आटपून सर्व साहित्य घेऊन विधीस सुरुवात करावी.

विधीस प्रारंभ

उपनयनकर्त्याने स्नानसंध्यादी नित्यकर्म आटोपल्यावर दोनदा आचमन करावे. पवित्रके (दर्भाच्या अंगठ्या) घालून प्राणायाम करावा व इष्ट देवता, आईबापादी वडील मनुष्ये यांस नमस्कार करून सर्वपूजा प्रमाणे 'श्रीमद्भगवतो.' हा मंत्र 'शुभपुण्यातिथौ' पर्यंत म्हणून देशकालोच्चार केल्यावर पुढे-

संकल्प

ममोपनेतृत्वाधिकारसिद्धये कृच्छत्रयप्रायश्चित्तं द्वादशसहस्त्रगायत्रीजपं च करिष्ये ।। अर्थ : 'मला उपनयन (मोज) संस्कार करण्याचा अधिकार प्राप्त होण्याकरिता मी तीन कृच्छ प्रायश्चित्त आणि बारा हजार गायत्रीजप करीन.' असा संकल्प करावा. नंतर ज्याचे उपनयन करणे असेल त्या कुमाराने आचमन करून-

कुमार-संकल्प मम कामचार कामवाद काम भक्षणादी दोषापनोदार्थ कृच्छ्त्रयं प्रायश्चित्तं प्रतिकृच्छ्रे तत्प्रत्याम्नायगोनिष्क्रयी भूत निष्कापादार्ध परिमितरजत द्रव्यदानेन /

प्रतिकृच्छ्र तत्प्रत्यान्मायगोनिष्क्रयी भूतकार्षापण परिमित ताम्रमूल्य व्यावहारिकद्रव्यदानेन अहमाचरिष्ये ।।

अर्थ : 'मला इच्छेस येईल त्याप्रमाणे आचरण करणे, इच्छेनुसार हवे त्याप्रमाणे भाषण करणे व मनास वाटेल त्याप्रमाणे खाणे, पिणे वगैरेंपासून उत्पन्न झालेल्या दोषांचे निरसन करण्यासाठी मी तीन कृच्छ प्रायश्चित्ते, अथवा प्रत्येक कृच्छ्राबाबतीत त्याचे प्रतिनिधी गाईच्या किमतीची चार रुपये कल्पना करून, त्या चार रुपयांचा चौथा हिस्सा एक रुपया होतो, त्याचा अर्धा हिस्सा म्हणजे एक अधेली (आठ आणे) एवढ्या चांदीच्या द्रव्यदानाने अथवा (तितकेही दान करण्याची शक्ती अगर इच्छा नसल्यास प्रत्येक कृच्छ्राला, त्याच्या प्रतिनिधी गाईच्या किमतीची कल्पना करून, तोळा वजनाप्रमाणे तांब्याचे द्रव्यदानाने (व्यवहारातील पैशाच्या दानाने) मी करीन.' असा संकल्प करावा नंतर पुन्हा कर्त्याने-

संकल्प

अस्य कुमारस्योपनयने ग्रहानुकूल्य सिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं ग्रहयज्ञं करिष्ये ।।

अर्थ : 'ह्या बालकाच्या उपनयनामध्ये ग्रहानुकूलतेची सिद्धी व परमेश्वरप्रीती होण्याकरता ग्रहयज्ञ करीन' असा संकल्प करावा. नंतर उपनयन संस्काराच्या अगोदरचे संस्कार झाले नसल्यास, कर्त्याने-

संकल्प

अस्य कुमारस्य गर्भाधान पुंसवन सीमंतोन्नयन विष्णुबलि जातकर्म नामकरण निष्क्रमणाऽन्नप्राशन चौलान्तानां नव संस्काराणां कालातिपत्ति प्रत्यवायपरिहारद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्रतिसंस्कारं ओम् भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यादिकामाज्याहुति तथा उक्त संस्काराणां लोपजनित प्रत्यवाय परिहारद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं प्रतिसंस्कारं पादकृच्छ्रम् चौलस्यादकृच्छम् प्रतिपादकृच्छ्रम्मर्धकृच्छ्रम् च तत्प्रत्याम्नाय गानिष्कृयीभूताकार्षापन परिमित ताम्रमूल्य व्यावहारिक द्रव्यक्षनेन अहमाचरिष्ये ।।

अर्थ : ह्या बालकाचे गर्भादान, पुंसवन, सीमंतोन्नयन, विष्णुबली, जातकर्म, नामकरण, निष्क्रमण, अन्नप्राशन व चौल ह्या नऊ संस्कारांचा कालातिक्रम झाल्याबद्दल घडलेल्या पातकांचा नाश होऊन, श्रीपरमेश्वराची प्रीती होण्यासाठी प्रत्येक संस्काराला-

ओम् भूर्भुवः स्वः स्वाहा ।।

असा मंत्रोच्चार करून, एक तुपाची आहुती व संस्कारलोपामुळे लागलेल्या पापाचा नाश होऊन श्रीपरमेश्वराच्या प्रीतीसाठी प्रत्येक संस्काराबद्दल पाद (पाव पाव) कृच्छ्र व चौल संस्काराबद्दल अर्ध कृच्छ्र ह्याप्रमाणे प्रायश्चित (त्याचे प्रतिनिधी गाई वगैरे) करीन. असा संकल्प करावा. नंतर त्याप्रमाणे ती सर्व प्रायश्चित्ते उरकून नंतर पुन्हा कर्त्याने-

संकल्प

अस्या कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिवर्हण बलायुर्वचोभिवृद्धिद्वारा श्रीपरमेरश्वप्रीत्यर्थ चौलसंस्कारं तथा-अस्य, कुमारस्य द्विजत्वसिद्धया वेदाध्यनाधिकार सिद्धयर्थं स्वः सद्यो वा उपनयनं करिष्ये ॥

तदंगभूतं गणपतिपूजनपूर्वकं स्वस्तिवाचनं मातृकापूजनं नांदीश्राद्धं मंडपप्रतिष्ठां (कुलदेवतास्थापनं) पूजनं च करिष्ये ।।

अर्थ : 'ह्या बालकाची (शरीराची) शुक्रशोणितरूप बीजापासून अपवित्र गर्भाशयात उत्पत्ती झाल्यामुळे (शरीरावरील) दोष नाहीसा होऊन, बल, आयुष्य, तेज ह्यांच्या वृद्धीसाठी श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ चौल संस्कार व तसेच ह्या कुमारास द्विजत्वसिद्धी प्राप्त होण्यासाठी आणि वेदाध्ययनाचा (वेद शिकण्याचा) अधिकार प्राप्त व्हावा म्हणून उद्या किंवा आज मी उपनयन संस्कार करीन.'

'त्याचे अंगभूत गणपतिपूजनपूर्वक स्वस्तिवाचन, मातृकापूजन, नांदीश्राद्ध व मंडपप्रतिष्ठा (कुलदेवतास्थापन) आणि त्याचे पूजन करीन.'

असा संकल्प करावा. नंतर कुलाचार असेल तर सर्वांचे आरंभी तेल व हळद ह्या द्रव्यांची अभिमानी देवता महालक्ष्मी हिचे पूजन करावे.

महालक्ष्मीपूजा

सक्तुमिवतित उनापुनं तो यत्र धीरामनसावाचमक्रत । अत्रा सखायः सख्यानिजानते भद्रैषां लक्ष्मीर्निहिताधिवाचि ।।

असा मंत्र म्हणून तेल, हळद, पुष्पे वगैरे वाहून पूजन करावे.

नंतर पान गणपतिपूजन० पुण्याहवाचन, दिल्याप्रमाणे नांदीश्राद्ध हे सर्व विधी एकतंत्राने करावेत. नंतर मंडप देवतेची प्रतिष्ठापना करावी. ती अशी:

मंडपदेवता प्रतिष्ठापना

शाखा : प्रथम सहा वेष्टने (शाखा) तयार करावी. ती अशी दूर्वा, शमीची पाने व कुलदेवता वृक्षाची (झाडाची) पाने हाती घेऊन, त्यास आंबा वगैरे मोठ्या व पवित्र वृक्षांचे उभ्या पानांनी वेष्टन करून (गुंडाळून), नंतर त्यावर सुताचे सहा वेढे गुंडाळावे. याप्रमाणे सहा वेष्टने तयार करावीत. नंतर त्या सहा शाखांपैकी एकीत मुसळ किंवा मुसळदर्शक काष्ठ-लाकूड आणि दुसरीत सुरी इत्यादी एखादे शस्त्र (हत्यार) मध्यभागी घालून, वेष्टन करावे

नंतर त्या सहाही शाखा वेळूच्या एका कोऱ्या सुपात ठेवून त्यातील पहिल्या चार शाखांवर अनुक्रमाने उत्तर बाजूस समाप्ती होईल अशा बेताने १ नंदिनी, २ नलिनी, ३ मैत्रा व ४ उमा हया चार देवतांचे आणि मुसळ बांधलेल्या शाखेवर पाच पशुवर्धिनी व शस्त्रगर्भा (शस्त्र बांधलेल्या) शाखेवर सहा भगवती देवतेचे आवाहन (बोलावणे) करावे. नंतर (मातीच्या कलशात तांदूळ, हळकुंड व सुपारी घालून त्यावर मातीचा शराव (किंवा पणती) पालथा झाकण ठेवावा. नंतर त्या कलशासह शरावास सुताने गुंडाळून हळदीने रंगविलेल्या कलशावर 'अविघ्नै' नावाच्या गणपतीचे आवाहन करावे. नंतर त्याची-

ॐ तदस्तु मित्रावरुणा तदग्ने शंयोरम्मभ्यमिदमस्तु शस्तं । अशीमहि गाधमुत प्रतिष्ठां नमो दिवे सादनाय ।।१।।

(ऋग्वेद सं. मं. ५; अ. ३४, सू. ४७, मंत्र ७)

गृहा वै प्रतिष्ठासूक्तं तत्प्रतिष्ठितमया वाचा शंस्तव्यं तस्माद्यद्यपि दूर इव पशूल्लभते गृहानेवै नाना जिगमिषति गृहा हि पशूनां प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा ॥

(ऐतरेय ब्राह्मण, तृ. पं. खंड २४)

अशा दोन्ही मंत्रांचा उच्चार करून स्थापना करावी. नंतर निरांजन (औक्षण, ओवाळणे) करावे. नंतर आसन, पाद्य, अर्घ्य व आचमन असे चार उपचार समर्पण करून, सर्व (सहाही) देवतांना आपले स्त्रीकडून तेल व उटणे लावून,

गरम पाण्याने अभ्यंगस्नान घालावे. नंतर आपण स्वतः चंदनादी नाना परिमलद्रव्ये, पुष्प, धूप, दीप नैवेद्य नमस्कार व प्रदक्षिणा या उपचारांनी पूजन करावे. नंतर पुन्हा पूर्वीसारखेच निरांजन केल्यावर यजमानाने स्त्रीसह उभे राहून, मंडपाच्या आग्नेय बाजूच्या खांबावर नंदिनी नामक शाखेस (१) 'तदस्तु'. (२) 'गृहावै.' या दोन मंत्रांनी स्थापन करावे नंतर-

ॐ समुद्रज्येष्ठाः सलिलस्य मध्यात्पुनानायंत्यविशमानाः । इंद्रो या व्रजी वृषभो रराद ता आपो देवीरिहमामवन्तु ॥१॥

(ऋग्वेद सं. मं. ७, अनु. ३, सू. ५०, मं. १.)

ॐ आपो हि ष्ठा मयो भुवस्तान उर्जे दधातन ।। महे रणाय चक्षसे ॥२॥

(ऋग्वेद सं. मं. १०, अ. १. सू. ९, मं. २.)

या दोन मंत्रांनी प्रोक्षण करावे, नंतर-

ओम् गंधद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम् ।। ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपव्हये श्रियम् ।।

(ऋग्वेद सं. मं ५. परिशिष्ट)

हा मंत्र म्हणून गंधाक्षत आणि :

ॐ दधि क्राव्णो अकारिष जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभिनोमुखा करत्प्रण आयूंषि तारिषत् ।।

(ऋग्वेद सं.मं. ४, अ. ४ सू, ३९, मं. ६.)

हा मंत्र म्हणून दही आणि

ॐ कांडाकांडात् प्ररोहन्ति परुषः परुषः परि। एषा नो दूर्वे प्रतनुसहस्त्रेण शतेन च ।।

(कृष्ण यजुर्वेद सं. अ. २१, अनु. ९)

असा मंत्र म्हणून दूर्वा व फुले समर्पण करावीत. नंतर मंडपाच्या नैऋत्य, वायव्य आणि ईशान्य बाजूच्या व मध्यभागाच्या खांबावर नलिनी, मैत्रा उभा व पशुवर्धिनी नामक शाखा मागे सांगितल्याप्रमाणे स्थापन करून, त्यांचे पूजन करावे. नंतर-

ॐ या आपो दिव्या उत वा स्रवंतीः स्वनित्रि मा उत वा याः स्वयंजाः । समुद्रार्थायाः शुचयः पावकास्ता आपो देवीरिह मामवंतु ।।

(ऋग्वेद सं. मं. ७, अ. ३, सू. ५०, मं. २.)

हा मंत्र म्हणून नलिनीवर प्रोक्षण करावे. नंतर-

ॐ यासां राजा वरुणो याति मध्ये सत्यानृते । अवपश्यञ्जानानाम् । मधुश्रुतः शुचयो याः पावकस्ता आपो देवीरिह मामवंतु ।।

(ऋग्वेद सं.मं. ७, अ. ३, सू. ५०, मंत्र ३)

हा मंत्र म्हणून मैत्रेवर प्रोक्षण करावे. नंतर-

ॐ यासुराजा वरुणा याम सोमो विश्वेदेवा यसूजं वदंति । वैश्वानरो यास्वग्निः प्रविष्टस्ता आपो देवीरिह मामवंतु ।।

(ऋग्वेद सं. मं. ७, अ. ३, सू. ५०, मं. ४)

हा मंत्र म्हणून उमेवर प्रोक्षण करावे. नंतर वरील तीन मंत्र व 'समुद्र जेष्ठा' हा मंत्र यांसह चार मंत्रांनी पशुवर्धिनीवर प्रोक्षण करावे. बाकीचे गंधाक्षत वगैरे सर्व पूर्वीसारखेच समर्पण करावे. नंतर मग देवतास्थापना केलेले सूप व शस्त्रगर्भाभगवती आणि मातृका स्थापिलेले सूप स्वतः घ्यावे व आपल्या स्त्रीस अविघ्नकलश घेण्यास सांगावे आणि पुरोहितासह 'कनिक्रदननुष' हे सूक्त म्हणत मंगल वाद्यांच्या आवाजात घरात जाऊन, ईशान्य दिशेच्या बाजूस तांदळाच्या तीन राशी करून, त्या प्रत्येक राशीवर भगवती, मातृका व अविघ्न कलश यांचे 'तदस्तु मित्रा वरुणा' आणि 'गृहा वै प्रतिष्ठासूक्तं' हे दोन मंत्र म्हणून स्थापना करून, गंधाक्षता, पुष्पे वगैरे द्वारे पूजा करावी. नंतर यजमानास व त्याच्या स्त्रीस सुवासिनीमार्फत औक्षण केल्यावर आप्त-इष्ट-सगे सोयरे वगैरे मंडळींनी आहेर करावेत, त्या वेळी मंत्र म्हणावेत, ते असे-

वस्त्रधारण मंत्र

युवं वस्त्राणीत्यस्यौचथ्यो दीर्घतमा मित्रावरुणो त्रिष्टुप् ।। वासो धारणे विनियोगः ।।

ॐ युवं वस्त्राणि पीवसा वसाथे युवोरिज्छद्रा मंतवो ह सर्गाः । वासिरतमनृतानि

विश्व ऋतेनमित्रा वरुणा सचेथे ॥१॥

(ऋग्वेद सं. मं. १, अनु, २१, सूक्त ५२, मं. १) ओम् अभिवस्त्रासु वसनान्यर्षाभि धेनुः युदुधाः पूयमानः । अभिचंद्रा भर्वते नो हिरण्याभ्यश्वात्रथिनो देवसोम ॥२॥

(ऋग्वेद सं. मं. ९, अनु. ५, सूक्त ९७, मं. ५०) भद्रा वस्त्रा स मन्य वसानो महान्कविर्निवचनानि शंसन् । आवच्यस्व चम्वोः पूयमानो विचक्षणो जागृविर्देववीतौ ॥३॥

(ऋग्वेद सं. मं. ९, अनु. ६, सूक्त ९७, मं. २.) वसिप्वा हि मियेध्य वस्त्रण्यूर्जा पते । सेमं नो अध्वरं यज ॥४॥

स तु वस्त्राण्येधपेशनानि बसानो अग्निर्वाभा पृथिवाः । अरुषो जातः पद इळायाः पुरोहितो राजन्यक्षीह देवान् ॥५॥

उभा उ नूनं तदीदर्थयेथे वितन्वाथे धियो वस्त्रापसेव ।

सध्नीचीना यातये प्रेमजीगः सुदिनेव पृक्ष आतंसयेथे ॥६॥

याप्रमाणे मंत्र म्हणत असता वस्त्रे (आहेर) दिल्यावर राहिलेले जातकर्मादी संस्कार करावेत (त्यांची माहिती दिलीच आहे). म्हणजे हा मंडपदेवताप्रतिष्ठापना विधी समाप्त झाला, असे म्हणतात.

नंतर घटिस्थापन विधी करावा. तो असा :

घटिस्थापन विधी

हे घटियंत्र (घटकापात्र) चाळीस तोळे किंवा तेहतीस तोळे, चार मासे वजनाचा, एक तांब्याचा पत्रा घेऊन त्याचे सहा अंगुळे उंच, आणि बारा अंगुळे मध्यव्यास असलेले विस्तृत, वाटीप्रमाणे खोलगट आकाराचे तयार करवून घ्यावे आणि त्याच्या मुळाशी वीस गुंजा (अडीच मासे) सोन्याची चार अंगुळे लांब वाढविलेली तार जितकी बारीक होईल तितके एक छिद्र पाडावे.

नंतर कर्त्याने आचमन, प्राणायाम करून, सर्व पूजा प्रकरणातील 'श्रीमद्भगवतो' हा संकल्प मंत्र 'शुभपुण्यतिथौ' येथपर्यंत म्हणून पुढे :

संकल्पानी

ममास्य कुमारस्याद्य करिष्यमाणोपनयने (कन्याया उद्वाहे वा) सुमुहूर्तकालज्ञानार्थं घटियंत्रस्थापनं करिष्ये ।।

अर्थ : 'माझ्या ह्या कुमाराच्या आज होणाऱ्या उपनयन संस्कारात (अथवा कन्येच्या विवाहसंस्कारात) सुमुहूर्त समय समजण्यासाठी घटियंत्र स्थापन करतो.'

असा संकल्प करावा. गणपतीची पूजा करावी. पुण्याहवाचनातील 

'मही द्यौः' इत्यादी मंत्र म्हणून तांदळादी कोणत्याही धान्याच्या राशीवर तांब्याचे पात्र (घंगाळ वगैरेपैकी कोणते तरी एखादे भांडे) ठेवावे. नंतर 'इम मे'. हा मंत्र म्हणून त्यात उदक घालावे. आणि त्यात घटिकायंत्र टाकावे. त्या वेळी मंत्र म्हणावा, तो-

यंत्रानां मुख्ययंत्र स्वमिति धात्रा पुरा कृतम् । सौभाग्याद्यायुरारोग्य मुपुत्रधनहेतवे ।। जलयंत्रकमेतस्मादिष्टसिद्धिप्रदं भवेत् ।।

अर्थ : 'यंत्रांमध्ये प्रमुख अशा हे यंत्रा! आरंभी तुजला प्रजापतीने उत्पन्न केले आहे, एतदर्थ सौभाग्यादी व आयुष्य, आरोग्य, चांगली संतती आणि धन ह्यांच्या प्राप्तीसाठी तुझी स्थापना करीत आहे. त्यायोगेकरून आम्हास इष्ट अशी कार्यसिद्धी प्राप्त होवो.'

विवाह (लग्न) प्रसंगी

मुख्यं त्वमसि यंत्राणां ब्रह्मणा निर्मितं पुरा । भव भावाय दंपत्योः कालसाधनकारणम् ।।

अर्थ : 'तू प्रजापतीने उत्पन्न केलेला, अखिल यंत्रांत प्रमुख असा आहेस. एतदर्थ वधूवरांचा संबंध तोडणाऱ्या कालाला साधनरूप हो.' असे म्हणावे, म्हणजे घटीस्थापन विधी समाप्त झाला असे म्हणतात.

उपनयन

कर्त्याने मण्डपप्रतिष्ठापनेच्या दुसऱ्या दिवशी स्नानसंध्यादी नित्यकर्म आटोपल्यावर मंगलस्नान करून, वस्त्रालंकार घातलेल्या कुमारास त्याच्या आईने आपल्या समागमे भोजन घालून, आपलेपाशी बसवावे. नंतर सर्वपूजा प्रकरणातील 'श्रीमद्भगवतो'

हा संकल्प मंत्र 'शुभपुण्यतिथी' येथपर्यंत म्हणून देशकालोच्चार केल्यावर, पुढे-

संकल्प

अस्य कुमारस्य उपनयन कर्तुं तत्प्राच्यांगभूत वापनादि करिष्ये ॥

अर्थ : 'ह्या बालकाचे उपनयन करण्याकरता या कर्माचे पूर्णांगभूत केशवपन (हजामत करविणे) वगैरे करीन,'

असा संकल्प करावा व त्याप्रमाणे नंतर कुमाराचे वपन करावे व त्यास स्नान घालून शेंडी बांधावी नंतर त्याच्या कपाळावर मंगलकारक तिलक करावा. नंतर ठरलेल्या वेळी सुमुहूर्तावर आचार्याने वेदीवर (बहुल्यावर) पूर्वदिशेस तोड़ करून

बसावे व मंगलकारक पद्ये मंगलाष्टके ती अशी-

उपनयन मंगलाष्टके

ईश्वरावेन निवा सुतत्परः । पार्वतीगिरि सुता विदधानः ।। संस्मृतो भवति विघ्नविनाशो । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ॥१॥ भोगिभूषण विभूषित गात्रो । हस्तकल्पित सुमोदक पात्रः ।। विघ्ननाशनकरः शिवपुत्रो । ब्रह्मचारी बटवे वरदोस्यात् ॥२॥ मौजी च दंडं यजनोपवीतं । कमंडलु सतिलकोपधारी । सब्रह्मचारी शिखि वाहनोपि। श्रियं कुमाराय शुभां ददातु ॥३॥ एक एव जगता मधुपेशा । सायुधो धनकरी गणराजः ।। हस्तराज वदनाभि राजितो । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ।।४।। वानरो वनचरोपि वानरो । राघवस्य करुणार्पित चित्तः । अंजनी स्वजन संभनलो । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ॥५॥ तुंदिलो दरपती गणयात्त । द्यर्धचंद्र तिलकांश्चिनपालः । पादमर्दिन निशाचर कालो । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ।।६।। अभ्रश्यामः शुभ्र यज्ञोदवीती । सत्कौपीनः पीतश्रिष्णाजिनश्रीः ।। छत्री दंडी पुंडरीकायताक्षीपाया । देवो वामनो ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ॥७॥ अजिन दंड कमंडलु मेखला । रुचिरपावन वामन मूर्तये । मितजगत्रित यायदि तारये । निगम वाक् पटवे बटवे नमः ॥८॥ रेणुका शतहुताशन धाम । जामदग्नि कुलभूषणरामः ।। क्षत्रियात करणो नमवर्णो । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ।।९।। यावद्धीचीस्तरंगान्वहती सुरनदी जान्हवी पुण्यतोया । यावच्चाकाशमार्गेस्तपति हिमकरो भास्करो लोकपालः ।। यावद्वजेंद्रनील स्फटिकमनशिला वर्तते मेरुशृंगे । यावत्त्वं पुत्रपौत्रेस्वजनपरिव्रतो जीव शंभोः प्रसादात् ॥१०॥ तदेवलग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चंद्रबलं तदेव । विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेघ्रीयुगं स्मरामि ।। सुमुहूर्त सावधान ॥११॥ मंद मंद गमनो भवपुत्रः । सर्वविघ्नशमनो गणराजः ।। सिद्धिबुद्धिसहितः फलदाता । ब्रह्मचारी बटवे वरदस्यात् ॥१२॥ बटुते गणनाथ चिंतन रविजे ।। सुमुहूर्त सावधान ॥१३॥ बटूते ब्रह्मा सावित्री चिंतन करविजे । सुमुहूर्त सावधान ॥१४॥ बटूते इष्टदेवता ग्रामदेवता चिंतन करविजे । सुमुहुर्त सावधान ॥१५॥

बटूते उमामहेश्वर चिंतन करविजे । सुमुहूर्त सावधान ॥१६॥ बटूते लक्ष्मीनारायण चिंतन करविजे । सुमुहूर्त सावधान ॥१७॥

अंतःपट दृढ असिजे । सुमुहूर्त सावधान ॥१८॥ अत्यासंधि सावधान ॥१९॥ अति शुभलग्न सावधान ॥२०॥ -अति सुमुहूर्त सावधान ॥२१॥ अति समिप सावधान ॥२२॥ सावधान । सावधान । सावधान ॥२३॥ जयघंटा । शब्दप्रमाण सुमुहूर्त सावधान ॥२४॥

याप्रमाणे मंगलकारक पद्यांचा पाठ चालू असताना आचार्याने त्या बटूस (कुमारास) आपले जवळ घेऊन, त्याचे तोंड न्याहाळून पाहावे. तेव्हा बटूने आचार्यास नमस्कार करावा. नंतर मग आचार्याने बटूस आपले उजवे मांडीवर बसवावे आणि पुरोहितांनी आचारान्वये आचार्य आणि बटू या उभयतांचे मस्तकावर खालील 'ये यज्ञेन' वगैरे सूक्त म्हणून प्रत्येक ऋचेच्या शेवटी अक्षता टाकाव्या. ते सूक्त असे-

अथ येयज्ञेनसूक्तम्

हरिः ॐ । ये यज्ञेन दक्षिणया समक्ता इंद्रस्य सख्यममृतत्वमानश तेभ्यो भद्रमंगिरसो वो अस्तु प्रतिगृहणीत मानव सुमधसः ॥१॥

॥३॥ यऽऋतेन सूर्यमारोहयन्विव्यप्रथयन्पृथिवी मातरं वि । सुप्रजास्त्वमंगिरसो॰ सुमेधसः

य उदजन्पितरो गोमयं वस्वृतेनामिदंन्परिवत्सरं बलं । दीर्घायुत्वमंगिरसो. ॥२॥

(पुढे वरप्रमाणे म्हणावे.)

अयं नाभा वदति वल्गु वो गृहे देवपुत्रा ऋषयस्तच्छृणोतन । सुब्रम्हण्यमंगिरमो सुमेधसः ॥४॥ विरूपास इदृपयस्त इद्वंभीरवेपसः । ते अंगिरसः सूनवस्ते अग्नेः परि जाज्ञरे ।।५।। नवग्वो नु दशग्वो अंगिरस्तमः सचा देवेषु मंहते ॥६॥

ये अग्नेः परि जज्ञिरे विरूपासो दिवस्परि ।

इन्द्रेण युजा निःसृजंत वाघतो व्रजं गोमंतमश्विनम् ।

सहस्रं मे ददतो अष्टकर्ण्यः श्रवो देवेएवक्रत ॥७॥

प्रनून जायतामयं मनुस्तोक्मेऽवरोहतु ।

यः सहस्रं शताश्वं सद्यो दानाय मंहते ॥८॥

न नमश्नोति कश्चन दिव इव सान्वारभम् ।

सावर्ण्यस्य दक्षिणा विसिंधुरिव प्रपथे ॥९॥

उन दासा परिविषेऽस्मद्दिष्टी गोपरीणसा ।

यदुस्तुर्वश्च मामहे ॥१०॥ सहस्रदा ग्रामणीर्मारिषन्मनुः सूर्यणास्य यतमानैतु दक्षिणा । सावणेंदेंवाः प्रतिरन्त्वायुर्यस्मिन्नश्रांता असनाम वाज ।।११।।

(ऋ, सं. मं. १०, अ. ५, सू. ६२)

परावतो ये दिधिषंत आप्यं मनु प्रीतासो जनिमा विवश्वतः । ययातेयें नहुष्यस्य बर्हिषि देवा आसंत ते अधि ब्रवन्तु नः ।।१२।। विश्वा हि वो नमस्यानि वंद्या नामानि देवा उत यज्ञियानि वः । ये स्थ जाता अदितेरद्भ्यस्परि ये पृथिव्यास्ते म इह श्रुता हवं ॥१३॥ येभ्यो माता मधुमत्पिन्वत पयः पीयूषं द्यौरदितिबर्हाः । उक्थशुष्मावृषभरान्त्स्वप्रसस्तां आदित्याँ अनुमदा स्वस्तये ॥१४॥ नृचक्षसो अनिमिषंतो अर्हणा बृहद्देवासो अमृतत्वमानशुः । ज्योतीरथा अहिमाया अनागसो दिवो वर्माणं वसते स्वस्तये ॥१५॥ सम्राजो ये सुवृधो यज्ञमाययुरपरिहवृता दधिरे दिवि क्षयं । ताँ आविवास नममा सुवृक्तिभिर्महो आदित्याँ अदितं स्वस्तये ॥१६॥ का व स्तोमं राधति यं जुजोषथ विश्वेदेवासो मनुषो यतिष्ठन । को वोध्वरं तुवि जाता अरं करद्योनः पर्षदत्यंहः स्वस्तये ॥१६॥ का व स्तोमं राधति यं जुजोषथ विश्वेदेवासो मनुषो यतिष्ठन । को वोध्वरं तुवि जाता अरं करद्योनः पर्षदत्यंहः स्वस्तये ।।१७।। येभ्यो होत्रां प्रथमामा येजे मनुः समिद्धाग्निर्मसा सप्त होतृभिः । त आदित्या अभयं शर्म यच्छत सुगानः कर्त सुपथा स्वस्तये ॥१८॥ य ईशिरे भुवनस्य प्रचेतसो विश्वस्य स्थातुर्जगतश्चमंतवः । ते नः कृतादकृतादेनयस्पर्यद्या देवासः पितृता स्वस्तये ॥१९॥ भरेष्विन्द्रं सुहवं हवामहेऽहोमुचं सुकृतं दैव्य जनं । अग्नि मित्रं वरुणं सातये भगं द्यावापृथिवी मरुतः स्वस्तये ॥२०॥ सुवामाणं पृथिवीं द्यामनेहसं शुशर्माणमदितिं सुप्रणीतिं ।। दैवीं नाव स्वरित्रा मनागसमस्त्रवंतीमारुहेमा स्वस्तये ॥२१॥ विश्वे यजत्रा अधि वोचतोतये त्रायध्यं नो दुरेवाया अभिहुतः । अपामी वामपविश्वा मनाहुतिम्पारातिं दुर्विदत्रा मघायतः । आरे देवा द्वेषो अस्मद्युयोतनोऽरुणः शर्म यच्छता स्वस्तये ॥२३॥ अरिष्टः समर्तो विश्व एधते प्रप्रजाभिर्जायते धर्मणस्परि । यमादित्यासो नयथा सुनीतिभिरती विश्वानि दुरिता स्वस्तये ॥२४॥ यं देवासोऽवथ वाजसातौ यं शूर साता मरुतो हिते धने ।

सत्ययावो देवहूत्या हुवेम श्रृण्वतो देवा अवसे स्वस्तये ॥२२॥

प्रातर्यावाणं रथमिन्द्रसानसिमष्यिन्तमारुहेमा स्वस्तये ॥२५॥ स्वस्ति नः पथ्या सुधन्वसु स्वस्त्यप्सु वृजने स्वर्वति । स्वस्ति नः पुत्रकृथेषु योनिषु स्वस्ति राये मरुतो दधातन ॥२६॥ स्वतिरिद्धि प्रपथे श्रेष्ठा स्वेणस्वत्याभिया वा ममेति । सा नो अमासो अरणे निपातु स्वावेशा भवतु देव गोपा ॥२७॥

एवा प्लतेः सूनुरवीवृधद्धो विश्वा आदित्या अदिते मनीषी ।

ईशानासो नरो अमत्येंनास्ता विजनो दिव्यो गयेन ॥२८॥

अथ बृहस्पतिसूक्तम्

(ऋग्वेद सं मंडळ १०, अनु. ५३)

ॐ बृहस्पते प्रथमं वाचो अग्यैत्त्रैरतनाम धेयं दधानाः । यदेषां श्रेष्ठं यदरि प्रमासीत्प्रेणा तदेषां निहितं गुहाविः. सक्तुमि वतित उना पुनं तो यत्र धीरामनसा वाचमक्रत ।।

अत्रा सखायः सख्यानि जानते भद्रैषां लक्ष्मीर्निहिताधिवाचि । यज्ञेनवाचः पदवी यमायन्तामन्वविदन्नृषिपुप्रविष्टां ।।

तामा भूयाव्यदधुः पुरुत्रातां सप्तरे भा अभिसंनवंते ।। उतत्वः पश्चन्न ददर्शवा चमुतत्वः शृण्वन्नशृणोत्येनां । उतोत्वस्मै तन्वं विसस्रेजा यवपत्य उशती सुवासाः ।। उतत्वं सख्ये स्थिरपीतमाहुर्नैनंहिन्वंत्यपिवा जिनेषु । अधेन्वाचरतिमाययैषवाचं शुश्रुवाँऽअफलाम पुष्पां ॥१॥ यस्तित्याजसचिविदं सखायं नतस्यराच्यपि भागोऽअस्ति यदीं शृणोत्यलकं श्रृणोन्निनहि प्रवेद सुकृतस्य पंथां ।। अक्षण्वंतः कर्णवंतः सखायो ममोजवेष्वसमाबभूवुः । आदघ्रासऽउपकक्षा सऽउत्वेहृदाऽइवस्नात्वाऽउत्वेद दृश्रे ।। दृदातष्टेपुंमनसो जवेषुयद् ब्राह्मणाः संयजंते जसखायः । अत्रा हत्व विज हुर्वेद्योभिरोह ब्रह्मणो विचरं त्युत्वे ।। इमेयेनार्वापरश्चरति न ब्राह्मणास्तेन सुते करासः तऽएते वाचमभिपद्य पायया सिरीस्तंत्रं तन्वतेऽअप्रजयज्ञः । सर्वे नंदति यश सागते नसभासा हेन सख्या सखायः किल्विष स्मृत्पितुषणिहर्येषामरहितो भवतिवाजि नाय ।। ऋचांत्वः पोषमास्ते पुपुष्वान्गायत्रं त्वोगायति शक्करीषु । ब्रह्मात्वो वदति जातविद्यां यज्ञस्य मात्रां विमिमीतऽउत्वः ॥२॥

ही दोन सूक्ते आणि ॐ तदस्तु मित्रा वरुणा तदग्र शंयोरस्मभ्यमिदमस्तुं शंस्तं । अशीमहि गाधसुत प्रतिष्ठा नमो दिवे बृहते सादनाय ॥१॥

गृहा वै प्रतिष्ठासूक्तं तत्प्रतिष्ठित मया वाचा शंस्तव्यं तस्माद्यद्यापि दूर इव पशुल्लभते गृहानेवै नाना जिगमिपति गृहा हि पशूनां प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा ॥२॥

या दोन मंत्रांचा उच्चार करून पुरोहितांनी आचार्य व बटू यांच्या मस्तकावर अक्षता टाकल्यावर त्या बट्स (कुमारास) आपले उजवे अंगास बसवून भाग एकमधील यज्ञहोम प्रकरण तिसरे यात, दिल्याप्रमाणे 'पूर्वतयारी' नंतर आचमन, प्राणायाम व देशकालोच्चार केल्यावर 'उपनयनहोमे स्थंडिलादि करिष्ये' असा संकल्प करून, स्थंडिलाचे उपलेपनापासून अग्निप्रतिष्ठापनात कर्म करावे. अग्निप्रतिष्ठापनेच्या प्रसंगी 'समुद्भवनामक' अग्नी घ्यावा. अग्नीचे ध्यान करावे. नंतर हाती दोन समिधा घेऊन-

क्रियमाणे उपनयनहोमे देवतापरिहार्थमन्वाधानं करिष्ये ।।

असा संकल्प करून, 'अस्मिन्त्रत्वा' येथून 'आधारदेवते आज्येन' येथपर्यंत म्हणून पुढे 'त्रिरग्निपवमानप्रजापतिंचाज्येन' असे म्हणावे, नंतर 'शेषेण स्विष्टकृतम' येथून फेकून द्यावी' येथपर्यंत होम करावा.

नंतर कौपिनसाठी (लंगोटीकरिता) त्रिगुणित (तिप्पट) केलेले कापसाचे सूत (सूत-दोरा) कुमाराच्या कंबरेस बांधून त्यास कौपीन (लंगोटी) नेसवावी. नंतर-

वस्त्रधारण मंत्र

युवं वस्त्राणीत्यस्यौचथ्योदीर्घतमा मित्रावरुणौ त्रिष्टुप् वासो धारणे विनियोगः ।। ॐ युवं वस्त्राणि पीवसा वसाथे युवोरछिद्रा मंतवो ह सर्गाः । अवातिरमनृतानि विश्व ऋतेन मित्रा वरुणा सचेथे ॥१॥

असा मंत्र म्हणून कुमारास शुभ्र (पांढऱ्या) रंगाचे अहत (नवे) वस्त्र धारण करवावे (नेसवावे). नंतर तोच मंत्र पुन्हा म्हणून त्यानेच काषाय म्हणजे काथ्या रंगाचे तांबडे (लाल) वस्त्र पांघरण्यास द्यावे. नंतर-

अजिनधारण मंत्र

मित्रस्य चक्षुरित्यस्य वाम देवोऽजिनंत्रिष्टुप् । अजिनधारणे विनियोगः ॥

ॐ मित्रस्य चक्षुर्धरुण बलीयस्तेजो यशस्वी स्थविरंसमिद्धं ॥

अनाहनस्य वसनं जरिष्णु परीदं वाज्यजिनं दधेऽहम् ॥

असा मंत्र म्हणून कुमारास अजिन (हरणाचे चामडे) धारण करवावे, नंतर यज्ञोपवीत (जानवे) हाती घेऊन, ते दहा वेळा गायत्रीमंत्र म्हणून, अभिमंत्रित उदकाने प्रोक्षण करावे. नंतर ते कुमारास धारण करण्यास द्यावे. त्या वेळी-

यज्ञोपवीतधारण मंत्र

यज्ञोपवीतमिति मंत्रस्य परब्रह्म परमात्मा त्रिष्टुप् । श्रौतस्मार्तकर्मानुष्ठानसिद्ध्यर्थ यज्ञोपवीतधारणे विनियोगः ।

ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात् । आयुष्यमग्यं प्रतिमुंच शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ।।

असा मंत्र कुमाराच्या मुखाने म्हणवून, त्याचा हात वर करवून, त्यातून यज्ञोपवीत (जानवे) गळ्यात धारण करावे. मग आपल्या व अग्नीच्या मधून बटूस (कुमारास) यज्ञपात्राच्या उत्तरभागी आणून, तेथे विधिवत आचमन करवावे. त्या वेळी मंत्र म्हणावेत, ते असे-

आचमन मंत्र

केशवाय नमः ।

असे म्हणून थोडे उदक तळहातावर घेऊन प्राशन करावे. नंतर-

नारायणाय नमः

असे म्हणून तसेच उदक प्राशन करावे.

माधवाय नमः

असे म्हणून तसेच उदक प्राशन करावे.

गोविंदाय नमः ।

असे म्हणून उदकाने उजवा हात धुवावा.

विष्णवे नमः । मधुसूदनाय नमः ।

असे दोन मंत्र म्हणून उदकाने वरचा व खालचा असे दोन्ही हात एकदम धुवावेत.

त्रिविक्रमाय नमः ।

असे म्हणून दोन्ही ओठांस प्रोक्षण करावे.

वामनाय नमः ।

या मंत्राने उदक अभिमंत्रण करावे.

श्रीधराय नमः ।

असा मंत्र म्हणून डावा हात धुवावा.

हृषीकेशाय नमः ।

असे म्हणून उजवा पाय प्रक्षालन करावा,

पद्मनाभाय नमः ।

असे म्हणून डावा पाय प्रक्षालन करावा. ति

दामोदराय नमः ।

असे म्हणून मस्तकावर प्रोक्षण करावे.

संकर्षणाय नमः ।

असे म्हणून वरच्या ओठाचे प्रोक्षण करावे.

वासुदेवाय नमः ।

असे म्हणून उजव्या नाकपुडीस स्पर्श करावा.

प्रद्युम्नाय नमः ।

असे म्हणून डाव्या नाकपुडीस स्पर्श करावा.

अनिरुद्धाय नमः ।

असे म्हणून उजव्या डोळ्यास स्पर्श करावा.

पुरुषोत्तमाय नमः ।

असे म्हणून डाव्या डोळ्यास स्पर्श करावा.

अधोजक्षाय नमः ।

असे म्हणून उजव्या कानास स्पर्श करावा.

नारसिंहाय नमः

असे म्हणून डाव्या कानास स्पर्श करावा.

अच्युताय नमः ।

असे म्हणून नाभीस (बेंबीस) स्पर्श करावा.

जनार्दनाय नमः ।

असे म्हणून हृदयास स्पर्श करावा.

उपेंद्राय नमः ।

असे म्हणून मस्तकास स्पर्श करावा.

हरये नमः ।

असे म्हणून उजव्या भुजेस स्पर्श करावा.

श्रीकृष्णाय नमः ।

असे म्हणून डाव्या भुजेस स्पर्श करावा

याप्रमाणे विधिवत (यथाविधी) आचमन केल्यावर त्या कुमारास पुन्हा तसेच म्हणजे आपण व अग्नी ह्या दोघांच्या मधून परत आणून आपल्या उजवीकडे बसवावे. नंतर यज्ञहोममधील 'त्यानंतर अग्नीच्या' येथन म्हणजे बहिरास्तरणापासून (दर्भ पसरण्यापासून) तो आधारापर्यंत 'हवन करावे' येथपर्यंत होम करावा. नंतर प्रधान (मुख्य) होम करावा. तेव्हा...

प्रधानाज्यहोम

आहुतीमंत्र

अग्नआयूंषीति तिसृणां शतं वैखानसा ऋषयः । अग्निः पवमानो देवता गायत्री छंदः उपनयनप्रधानाज्यहोमे विनियोगः ।

ॐ अग्न आयूंषि पवस आसुवोर्जमिषं च नः । आरें बाधस्व दुच्छुनां स्वाहा ।।

अग्नये पवमानायेदं न मम ।।

असे म्हणून एक तुपाची आहुती अग्नीत द्यावी. नंतर पुन्हा तूप घेऊन-

ॐ अग्निऋषिः पवमानः पांचजन्यः पुरोहितः । तमीमहे महागयंस्वाहा ।। अग्नये पवमानायेदं न मम ।।

असे म्हणून पुन्हा एक तुपाची आहुती अग्नीत द्यावी. नंतर पुन्हा तूप घेऊन-ॐ अग्ने पवस्वस्वपा अस्मे वर्चः सुवीर्यम् । दध द्रयिं मयि पोषं स्वाहा ।। अग्नेय पवमानायेदं न मम ।।

असे म्हणून पुन्हा तिसरी एक तुपाची आहुती अग्नीत द्यावी. नंतर-

प्रजापते हिरण्यगर्भः प्रजापतिस्त्रिष्टुप् उपनयनप्रधानाज्यहोमे विनियोगः ।

ॐ प्रजापते न त्वदेतान्यनो विश्वा जातानि परिता बभूव । यत्कामास्त जुहुमस्तन्नौ अस्तु वयं स्याम पतयो रयीणां स्वाहा ।।

असे म्हणून तुपाची चौथी एक आहुती द्यावी. तेव्हा-

प्रजापतये इदं न मम ।।

अर्थः 'प्रजापतीला हे हवी दिलेत , माझे नव्हेत,'

असा त्याग म्हणावा. नंतर आचार्याने अग्नीच्या उत्तर बाजूस, पूर्वेकडे मुख करून, उभे राहावे आणि मग-

अवक्षारण संकल्प

कुमारस्य शुचित्वसिद्धये सवितृदेवतातृप्तये चाञ्जलिक्षारणं करिष्ये ॥

अर्थ : 'कुमाराच्या पवित्रतेकरिता आणि सवितृदेवतेच्या (सूर्याच्या) तृप्तीकरिता अज्ॲलिक्षारण करतो'. 

असा संकल्प करावा. नंतर शुद्ध उदकाने (पाण्याने) शिष्याची (कुमाराची) ओंजळ भरावी. त्याचप्रमाणे दुसऱ्यांकडून आपले ओंजळीत पाणी घालून, आपली ओंजळ भरवावी. आणि-

तत्सवितुरित्यस्य श्वावाश्वः सविताऽनुष्टुप् अवक्षारणे विनियोगः । ॐ तत्सवितुर्वणीमहे वयं देवस्य भोजनम् ।

श्रेष्ठ सर्वधातमं तुर भगस्य धीमहि ।।

असे म्हणून आपल्या ओंजळीतील पाणी शिष्याच्या (कुमाराच्या) ओंजळीत ओतावे, व ते शिष्याच्या ओंजळीतून खाली सांडवावे, यास अवक्षारण म्हणतात. बटूच्या (कुमारास) अंगी शिष्यत्वसिद्धी होण्याकरिता त्याचा अंगठ्यासह उजवा हात धरावा. तेव्हा-

ॐ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां । पूष्णो हस्ताभ्यां हस्तं गृण्हामि ।। अमुक शर्मन् ।

असे म्हणावे. (अमुक ह्या ठिकाणी बटूचे संबोघान्त नाव घ्यावे.) नंतर पुन्हा दुसऱ्याने पहिल्याप्रमाणे शिष्याचे व आपले ओंजळीत पाणी भरावे व ते पूर्ववत सांडवून अवक्षारण करावे. तेव्हा मंत्र म्हणावा, तो असा-

ॐ सविता ते हस्तमग्रभीत् अमुक शर्मन् ।

असे म्हणून दुसऱ्याने हात धरावा. नंतर पुन्हा पूर्वीप्रमाणे तिसऱ्यांदा अवक्षारण करावे. तेव्हा मंत्र म्हणावा, तो असा-

ॐ अग्निराचार्यस्तव अमुक शर्मन् ।

असे म्हणून तिसऱ्याने हात धरावा. नंतर आचार्याने ब्रह्मचाऱ्यासह (कुमारासहित) मंडपाबाहेर सूर्य दिसेल अशा ठिकाणी येऊन-

ॐ देवसवितरेष ते ब्रह्मचारी तं गोपायु समामृत ।।

असे म्हणावे. नंतर-

संरक्षणार्थं व्रतपतये आदित्याय बटुं ददामि ।।

अर्थ: 'व्रतांचा रक्षणकर्ता जो आदित्य (सूर्य) त्याला हा बटू (कुमार) संरक्षणार्थ मी समर्पण करितो.' असे म्हणून ब्रह्मचाऱ्यास सूर्य दाखवावा.

नंतर दोघांनी अन्योन्याभिमुख ( समोरासमोर) उभे राहावे, व आचार्याने-

कस्त्वा कमुपनयते काय त्वा परिददामि ।।

कस्य ब्रह्मचार्यसि प्राणस्य ब्रह्मचार्यसि । ॥

हा मंत्र म्हणून बट्स प्रजापती देवतेला मनाने समर्पण करावा, नंतर आचायर्यान युवायुवासा इत्यस्य कौशिको विश्वामित्रो यूपस्त्रिष्टप् पूर्वार्धस्य प्रदक्षिणावर्तन

उत्तरार्धस्य पाणिभ्यां बहृदयालंभने विनियोगः ॥

ॐ युवा सुवासाः परिवीत आगात्सउश्रेयान् भवति जायमानः ।।

असा मंत्र म्हणून बटुकडून प्रदक्षण आवर्तन करवून उजवीकडे फिरवून, पूर्वेस तोंड करवून, उभे ठेवावे. नंतर त्याच्या खांद्यावर आपले दोन्ही हात ठेवून-

ॐ तं धीरासः कवय उन्नयंति स्वाध्यो मनसा देवयंतः ।

असा मंत्र म्हणून एकदम त्या दोन्ही हातांनी बटूच्या हृदयास स्पर्श करावा. नंतर बटूस आपल्या व अग्नीच्या मधून नेऊन आपण अग्नीच्या पश्चिमभागी बसावे व त्यास उजवे बाजूस पूर्वेकडे तोंड करून, बसवावे. नंतर बटूने अग्नीला परिसमूहन व पर्युक्षण करून-

अग्नेवे समिधमिलास्य हिराण्यगर्भोऽ द्मिर्पूहती अमिधाते विनियोगः । ॐ अग्नये समिधमाहार्ष बृहते जातवेदसे ।

तया त्वमग्नें वधस्व समिधा ब्राह्मणां वयं स्वाहा ।।

असा मंत्र म्हणू अग्नीत समिधा घालाव्या. तेव्हां रग्न इदं न ममा ।। असा त्याग करावा. नंतर उजवा हात धरून अग्नीवर तापवावा. व

ॐ तेजसा मा समनज्मि

हा मंत्र म्हणून, तो हात वरून खाली असा तोंडावरून फिरवून, पाण्याने तोंड धुऊन, पुन्हा हात धुवावा; असे पुन्हा दोन वेळा करावे. नंतर उभे राहून अग्निस्तवन करावे. त्या वेळेचे मंत्र-

मयि मेघामिति षण्णा हिरण्यगर्भऋषिः पूर्वेषां त्र्ययाणामग्नींद्र सूर्या देवता उत्तर त्रयाणामाग्निर्देवता गायत्री छंदः अग्न्युयुपस्थाने विनियोगः ।

ॐ मयि मेधां मयि प्रजां मय्यग्निस्तेजो दधातु ॥१॥

मयि मेधां मयि प्रजां मयींद्र इंद्रस्य दधातु ॥२॥

मयि मेधां मयि प्रजां मयि सूर्यो भ्राजो दधातु ॥३॥

यत्ते अग्ने तेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयास ।।४।।

यत्ते अग्ने वर्चस्तेनाह वर्चस्वी भूयासं ।।५।।

यत्ते अग्ने हरस्तेनाहं हरस्वी भूयासं ॥६॥

विभूति-ग्रहण

मानस्तोक इति कुत्सो रुद्रो जगती विभूतिग्रहणे विनियोगः ।

ॐ मानस्ताके तनये मान आयौ मा नो गोषु मा नो अश्वेषुरीरिषः । वीरान्सानो

रुद्रभामितोवधीर्हविष्मन्तः स दमित्वा हवामहे ।।

या मंत्राने विभुती म्हणजे भस्म (राख) घ्यावे. व

त्र्यायुषं जमदग्ने ।

असे म्हणून ललाटास लावावे.

कश्यपस्य त्र्यायुषम् ।

असे म्हणून कंठास (गळ्यास) लावावे.

अगस्त्यस्य त्र्यायुषम् ।

असे म्हणून नाभीस (बेंबीस) लावावे.

यद्देवानां त्र्यायुषम् ।

असे म्हणून उजव्या खांद्यास लावावे.

तन्मे अस्तु त्र्यायुषम् ।

असे म्हणून डाव्या खांद्यास लावावे.

सर्वमस्तु शतायुषम् ।

असे म्हणून मस्तकास लावावे.

पुन्हा परिसमूहन (स्थंडिलाचे सभोवती जमिनीस स्पर्श करून, पालथ्या हाताने पाणी फिरविणे) आणि पर्युक्षण (तसेच उताण्या हाताने जमिनीला स्पर्श न करता पाणी शिंपडणे) केल्यावर हात जोडून उभे राहावे व उपस्थान (उभे राहून प्रार्थना) करावी. तेव्हा मंत्र म्हणावे, ते-

उपस्थान मंत्र

ॐ च मे स्वरश्च मे यज्ञोपचते नमश्च । यत्ते न्यूनं तस्मै ते उपयत्तेऽतिरिक्त तस्मै ते नमः ।। अग्नये नमः ।।

ॐ स्वस्ति । श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यां बुद्धि श्रियं वलम् ।

आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे इव्यवाहन ।।

असे मंत्र म्हणून उपस्थान (हात जोडून ओणव्याने स्तुती करणे) झाल्यावर, अग्नीच्या उत्तर बाजूस जावे व पश्चिमेकडे तोंड करून, आचार्यांसमोर बसावे. नंतर उजवा गुडघा जमिनीस टेकून, उजव्या व डाव्या हातांनी दोन्ही कानास स्पर्श करून, आचार्यांच्या उजव्या पायास, आपल्या डाव्या हाताने, स्पर्श करता येईल असे हात धरून, गुडघ्यापासून तो पावलापावेतो स्पर्श करून, बटूने म्हणावे की :-

अमुकगोत्रोऽमक शर्माहं मो अभिवादये ॥

अर्थ : 'अमुक गोत्राचा व अमुक नावाचा मी हे गुरो ! प्रणाम (नमस्कार) करतो असे म्हणून नमस्कार करावा नंतर आचार्याने-

आयुष्यमान् भव सौम्य देवदत्ता ।।

अर्थ : 'हे देवदत्ता! (या जागी बटूचे नाव घ्यावे) दीर्घायुषी हो," असा आशीर्वाद द्यावा. नंतर बटूने गायत्री मंत्राच्या उपदेशाची इच्छा धरून-

अधीहि भोः सावित्रीं भो अनुब्रूहि ।।

अर्थ : 'हे गुरो ! आदौ (अगोदर) आपण गायत्री मंत्र म्हणा, व नंतर मला सांगा,

असे आचार्यास म्हणावे. नंतर आपला डावा हात उताणा करून, व उजवा पालथा करून, त्याच्याशी जोडावा; आणि दोन्ही हातांचे पृष्ठभाग बोटांनी घट्ट दाबावे व दोन्ही अंगठे परस्पर दृढ करावेत. (ह्यास ब्रह्मांजली म्हणतात.) नंतर अशा प्रकारे केलेली ब्रह्मांजली आपल्या उजव्या पायाच्या मांडीवर ठेवून आचार्यांशेजारी बसावे. नंतर आचार्याने ती ओंजळ बटूच्या पांघरलेल्या वस्त्राने झाकून आपल्या दोन्ही हातांनी धरून, उपदेश करावा. तेव्हा प्रथमतः प्रणव आणि व्याहृती सांगून, नंतर गायत्री मंत्राचा एक पाय (चरण), नंतर अर्ध, नंतर सर्व मंत्र सांगावा याप्रमाणे कुमारास म्हणण्यास जड जात असेल तर त्यास ज्या तन्हेने म्हणता येईल त्याप्रमाणे स्वतः तीन वेळा म्हणून दोन बटूंकडूनही तसा म्हणवावा. तो गायत्री मंत्र असाছ কিটি দলাম ছাই মাছ চলভুক

प्रणवस्य पब्रह्मऋषिः परमात्मा देवता देवी गायत्री

छंदः । व्याहृतीनां परमेष्ठी प्रजापतिः प्रजापतिर्ब्रहती

गायत्र्या विश्वामित्रः सविता गायत्री उपनयनोपदेशे विनियोगः ।

अर्थ : 'प्रणवाचा पब्रह्मऋषी, परमात्मा देवता, देवी गायत्री छंद गायत्रीमंत्राचा विश्वामित्र ऋषी, सविता देवता, गायत्री छंद, उपनयन संस्कारातील उपदेशाकडे विनियोग'.

गायत्री मंत्र

ॐ भूर्भुवः स्वः तत्सविर्तुवरेण्यं भर्गो देवस्य धीमही धियो यो नः प्रचोदयात् ।।

अर्थ : 'जी शक्ती आमच्या मनोवृत्तीना प्रेरणा करीत असते, त्या सृष्टिकर्त्या, देदीप्यमान, जगदाधारभूत शक्तीच्या तेजोमय स्वरूपाचे आम्ही ध्यान करतो. याप्रमाणे गायत्री मंत्र शिकविल्यानंतर (5)

मम व्रत इत्यस्य प्रजापबृहस्पतिस्त्रिष्टप् । बटोरहृदये ऊध्र्वांगलि पाणिनिधाने विनियोगः ।

ॐ मम व्रते हृदयं ते दधामि मम चित्तमन्चित्तं ते अस्तु । ममवाचमेकव्रतो जुषस्व बृहस्पतिष्टवा नियुनक्तु मह्यम् ।।

असा मंत्रोच्चार करून, आपला वर अंगली केलेला उजवा हात कुमाराच्या हृदयावर ठेवावा. नंतर त्यास पवित्रतेकरिता व रक्षणाकरिता मेखला (मोळाची तिहेरी वळलेली दोरी) बांधावी. तेव्हा बटकडून-

मेखलाबंधन मंत्र

इयं दुरुक्तादिति द्वयोर्वामदेवो मेखला त्रिष्टुप् । मेखलाबंधने विनियोगः । ॐ इयं दुरुक्तात्परिबाध मानाच्छर्भवरुथं पुनती न आगात् । प्राणापानाभ्यां

बलमा भरंति प्रिया देवानां सुभगा मेखलेयं ॥१॥ ऋतस्य गोष्त्री तपसः परस्पीघ्नती रक्षः सहमाना अरातीः । सा नः समंतमनु परेहि भद्रया भर्तारस्ते मेखले मा रिषाम् ॥२॥

असे दोन मंत्र म्हणवून, बटूच्या कंबरेला मेखलेचे तीन वेढे देऊन, नाभी (बेंबी) जवळ दोन्ही टोकांच्या तीन गाठी द्याव्या. त्या वेळी अरण (वेदापैकीच अरण्यात म्हणण्याचा भाग) उपनिषदे, यांसह शिक्षा वगैरे करून षडंगयुक्त तीनही वेदांनी मी वेष्टित झालो आहे, असे कुमाराने समजावे. नंतर आचार्याने-

स्वस्ति-न इत्यस्य स्वत्त्यात्रेयो विश्वेदेवास्त्रिष्टुप् । दण्डदाने विनियोगः ।

दण्डधारण मंत्र

ॐ स्वस्ति नो मिमीतामश्विना भगः स्वस्ति देव्यदितिरनर्वणः ।

स्वस्ति पूषा असुरो दधातु नः स्वस्ति द्यावा पृथिवि सुचेतुना ।।

असा मंत्र म्हणून बटूच्या हातात दंड द्यावा. तेव्हा आचार्याने बटूकडून-

अदांतं दमयित्वा मां सार्गे संस्थापयन्स्वयं ।

दण्डः करे स्थितो यस्मात्तस्माद्रक्ष यतो भयं ।।

अर्थ : 'उद्धट (कोणास न जुमानणारा-दांडगा) असलेल्या मला दमन करून सन्मार्गाने वागविणारा हा दंड मी हाती धरला आहे. तो जिकडून मला भय प्राप्त होण्यासारखे असेल तिकडे माझे रक्षण करो'.

असे म्हणवा. नंतर आचार्याने बटूस आचरण कसे ठेवावे, यासंबंधाने उपदेश करावा. तो असा :

आचार बोध

ब्रह्मचार्यसि (१) अपोशन आचमनं कुरु । मूत्रपुरीषादौ शुद्धयर्थमित्यार्थः (२) कर्म कुरु । संध्योपासनादीत्यर्थः (३) दिवा मा स्वाप्सीः (४) आचार्याधीनो देदमझीष्व । (५) सायंप्रातर्भिक्षथाः (६) सायंप्रातः समिधमाधेहि । (७) द्वादश वर्षाणि वेदग्रहणातं वा ब्रह्मचर्य चर । (८) अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेथाः ।। अप्रत्याख्यायिनी वा ।

अर्थ : 'तू ब्रह्मचारी आहेस, तेव्हा १) मूत्र, पुरीषोत्सर्ग, भोजन, मार्ग चालणे, झोप घेणे ही कृत्य केल्यांवर शुद्धीकरिता आचमन करीत जा; २) संध्या, औपासन, होम वगैरे नित्यकर्म दररोज करीत जा; ३) दिवसा झोप घेत जाऊ नकोस ४) आचार्याच्या स्वाधीन राहून वेद म्हणत जा; ५) सकाळी व संध्याकाळी भिक्षा मागत जाः ६) सायंकाळी व सकाळी अग्नीवर समीधा देत जा ७) बारा वर्षे अथवा वेदाध्ययन आटोपेपर्यंत ब्रह्मचर्य पाळ; ८) जो पुरुष अथवा जी स्त्री तुला काही तरी भिक्षा दिल्याखेरीज परत जाऊ देणार नाही, त्याजकडे भिक्षा मागावयास जात जा.' याप्रमाणे आचारबोध केल्यानंतर यज्ञहोम प्रकरणातील यदस्येति' येथून राहिलेला सर्व होम समाप्त करावा.

नंतर तो अग्नी मेधाजनन (पळसोला) विधी आटोपेपर्यंत रक्षण करावा व त्याच अग्नीवर प्रातःकाळचे व सायंकाळचे अग्निकार्य (होम) करीत जावे. नंतर बटूने अनुप्रवचनीय होम आणि पुरोहित भोजनास लागेल एवढी बाप, मावशी, बहीण यांच्या अभावी इतर कोणाहीजवळ तांदळाची भिक्षा मागावी. त्या वेळी अगोदर आईजवळ मागून-

भिक्षाग्रहण

भवति भिक्षां ददातु ।।

अर्थ : 'भिक्षा आपण द्या' असे म्हणावे किंवा-

भिक्षां भवति ददातु ।।

अर्थ : 'भिक्षा आपण द्या' असे म्हणून, भिक्षा मागावी. नंतर बापापाशी जाऊन-भवान् भिक्षां ददातु ।।

अर्थ : 'आपण भिक्षा' किंवा-

भिक्षा भवान् ददान्तु ।।

अर्थ : 'भिक्षा आपण द्या' असे म्हणून भिक्षा मागावी. याप्रमाणे मावशी, वडील बहीण व आप्त यांजवळ भिक्षा मागून, ते भिक्षान्न आचार्याजवळ द्यावे नंतर माध्याह्न संध्या करावी (किंवा करू नये) दुसरे दिवसापासून ब्रह्मयज्ञ (संध्या) फक्त गायत्री मंत्राने करावा. ऐतखाऊ भटाभिक्षुकांना भोजन वगैरे मुळीच घालू नये.

याप्रमाणे उपनयन विधी जाणावा.

अनुप्रवचनीय होम

साहित्य

यज्ञहोमामधील होमसाहित्य चरुपात्र एक, तूप अर्धा पाव ब्रह्मोदनास, पुरोहित तीन, विड्याची पाने चार, सुपाऱ्या दोन, नारळ असे साहित्य जवळ घेऊन, यजमानाने विधीस आरंभ करावा.

विधीस आरंभ

प्रथमतः आचार्याने स्नानसंध्यादी नित्यकर्म आटोपून उपनयनप्रसंगी जेथे अग्नी प्रदीप्त केला असेल त्या स्थलाच्या पश्चिमभागी ब्रह्मचार्यासह साहित्य जवळ घेऊन, आचमन, पवित्रधारण, प्राणायाम भाग एक, पान वीस-एकवीस

'श्रीमद्भगवतो.' या मंत्राने 'शुभपुण्यतिथौ०' पर्यंत देशकालोच्चार करून-

संकल्प

उपनयनाङ्गभूतं अनुप्रवचनीय होमं करिष्ये ।।

अर्थ : 'उपनयनांगभूत अनुप्रवचनीय होम करतो.' असा संकल्प करावा. यज्ञहोम प्रकरण तिसरे, यात दिल्याप्रमाणे फक्त आरंभी दिलेला संकल्प सोडून, पुढे 'स्थंडिला' पासून तो 'आग्नेन' येथपर्यंत (अर्थात् अग्नीध्यानापावेतो) विधी करून, प्रधान देवतेचा उच्चार करावा तो-

अत्रप्रधानं सदसस्पति सवितारं ऋषींश्च चरुद्रवेण ॥ रा

अर्थ : 'सदसस्पती, सविता आणि ऋषी यांना चरुद्रव्याने.' असे म्हणून 'शेषेण स्विष्टकृत' येथून दर्भ घालावेत,' येथपर्यंत सर्व विधी करून, भिक्षान्त्राने तीन देवतांसाठी प्रत्येकी चार-चार मुठी अशा तांदळाच्या बारा मुठी मौन धरून चरुपात्रात घ्याव्यात, आणि त्यावर बारा वेळा उदक शिंपडून भात शिजवावा. तयार झाल्यावर अखेर आधार होमापावेतो कर्म करावे. नंतर अवदान धर्माने सुचीत चरु (भात) घेऊन.

चरुहोम

सदसस्वतिमित्यस्य काण्वो मेधातिथीः सदसस्पतिर्गायत्री ।।

अनुप्रवचनीय प्रधान चरुहोमे विनियोगः

ॐ सदसस्पतिमद्भुतं प्रियमिंद्रस्य काम्यं ।

सनिं मेधां मयासिषं स्वाहा ।। सदसस्पतय इदं न मम ।।

असे म्हणून सदसस्पतिदेवतेला एक चरुची आहुती द्यावी. नंतर-

तत्सवितुरित्यस्य गाथिनो विश्वामित्रः सविता गायत्री ।।

अनुप्रवचनीय प्रधान चरुहोमे विनियोगः ।।

ॐ तत्सरिर्तुवरेण्यं भगोंदेवस्य धीमहि धीयोयोनः प्रचोदयात

स्वाहा ।। सवित्र इदं न मम ।।

असे म्हणून चरुची दुसरी आहुती द्यावी. नंतर-

ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा । ऋषिभ्य इदं न मम ॥जा

असे म्हणून ऋषींना एक चरुची आहुती द्यावी. नंतर यज्ञहोम प्रकरण तिसरे,

१. चरुचे (भाताचे) तीन भाग करावे. त्यांपैकी मध्यभागापासून आणि पूर्वबाजुच्या भागांचे अर्ध्यामधन असे दोन वेळी सूचीत तूप लावून, मग चरु घ्यावा व पुन्हा अभिधार करावा यास अवधान धर्म म्हणतात. याप्रमाणे त्रिप्रवरवाल्यांनी दोनदा आणि पंचप्रवरवाल्यांनी वरप्रमाणे व पश्चिम बाजूच्या भागातील अर्ध्यातून असा तीन वेळा घ्यावा.

'यदस्येति हिरण्यगर्भाग्नि' येथून, आरंभ करून, अखेर 'स्विष्टकृत' इत्यादी होमकर्म आटोपावे म्हणजे हा अनुप्रवचनीय होम विधी समाप्त झाला, असे म्हणतात.

बटुव्रत

बटू म्हणजे ब्रह्मचारी. याने लवण, क्षार वगैरेंनी वर्ज्य असे भोजन तीन दिवस करावे. खालीच निद्रा (झोप) घेत जावी. चौथे दिवशी 'मेधाजनन कर्म करावे. अथवा द्वादश (बारा) रात्रीपावेतो किंवा बारा महिने पूर्वोक्त व्रत धारण करावे.

मेधाजनन

(पळसोल्याचा विधी.)

उपनयनाचे दिवसांपासून, चौथ्या दिवशी यजमानाने, आचमन, पवित्रधारण; प्राणायाम् व भाग एक पान वीस-एकवीस 'श्रीमद्भगवतो.' हा मंत्र 'शुभपुण्यतिथौ०' पर्यंत म्हणून देशकाल्लोच्चार करून-

संकल्प

ममास्य कुमारस्य उपनयनव्रतसमाप्ति वेदग्रहण सामर्थ्यलक्षण मेधासिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं मेधाजननास्य कर्म करिष्ये ।।

अर्थ : 'माझ्या कुमाराच्या उपनयन व्रताची समाप्ती होऊन, वेदग्रहण करण्याची सामर्थ्यरूप बुद्धी उत्पन्न होऊन, श्रीपरमेश्वराच्या तृप्तीसाठी मेधाजनन नामक कर्म करतो.

असा संकल्प करावा. नंतर भाग दोन, पान चारवर दिल्याप्रमाणे पुण्याहवाचन

करावे, अगर करू नये. नंतर-

मेधापरनामक सावित्रीपूजनं करिष्ये ॥

अर्थ : 'जिचे मेधा हे दुसरे नाव आहे, अशा सावित्रीचे पूजन करतो'. असा

संकल्प करावा. नंतर-

घराच्या ईशान्य दिशेस किंवा उपनयनाच्या वेदीच्या औरस-चौरस बारा अंगुळे विस्तीर्ण अशी तीन पायऱ्यांची मातीची वेदी (ओटा-स्थंडिल) करावी तीवर पळसाचे झाडाची शाखा (फांदी) अथवा ती न मिळेल तर बुडख्यावर ओल्या दर्भाची जुडी रोवावी. मग त्या फांदीवर-

मेधायै नमः ।।

या मंत्राने ध्यान करून, आवाहनादी षोडशोपचारे पूजन करावे. नैवेद्य उपचाराचे वेळी यवाचे पीठ मिश्र केलेल्या भाताच्या मोदकांचा (लाडूंचा) नैवेद्य समर्पण करावा. पुन्हा पूर्ववत पूजन करून, बटूकडून नमस्कार करवावा. नंतर शाखेचेभोवती शुद्ध उदक सिंचन करीत पुरोहिताकडून तीन प्रदक्षिणा करवाव्या. तेव्हा बट्ने-

ॐ सुश्रवा सुश्रवा असि यथा त्वं । सुश्रवा सुश्रवा अस्थेचं मां सुश्रवः सौश्रवसं कुरु । यथा त्वं देवानां यज्ञस्य निधिपोऽत्येवमहं मनुष्याणां वेदस्य निधिपो भूयासं ।।

(आ.गृ.सू.अ.१, स्वं.२२, सु.१९)

अर्थ : हे यशस्वी ब्रह्म (पलाश वृक्षा! तू चांगला कीर्तीमान आहेस. तसा मलाही कीर्तीमान कर. तू ज्याप्रमाणे सुरांचा, देवांचा) व यज्ञसमुदायाचा पालनकर्ता आहेस, त्याप्रमाणे मी मानवाचा व वेदसमूहाचा पालनकर्ता होईन. (असे तू कर).

असे प्रत्येक प्रदक्षिणेच्या वेळी म्हणत जावे, व शेवटी नमस्कार करीत जावा. नंतर बटूने स्नान करून, नवीन यज्ञोपवीत (जानवे), अजिन, मेखला व दंड उपनयन विधीत दर्शविल्याप्रमाणे समंत्रक धारण करावे. तेव्हा जुने सर्व यज्ञोपवीत, मेखला वगैरे ह्या पळसाचे फांदीजवळ काढून ठेवावे. व पूर्वीची धारण केलेली वस्त्रं वाटल्यास गरीबास द्यावीत, अगर देऊ नयेत. नंतर 'मेधामचं.' ह्या सूक्ताचा पाठ करावा. तो असाः

अथ मेधा. महह्य. सूक्तम.

ॐ मेधां मह्यमंगिरसो मेधां सप्तर्षयो ददुः मेधामिंद्रश्चाग्निश्च मेधां धाता ददातु मे ॥१॥

मेधां मे वरुणो राजा मेधां देवी सरस्वती ।

मेधां मे अश्विनौ देवावाधांता पुष्करस्त्रजा ॥२॥ या मेधां अप्सरस्मु गंधर्वेषु च यन्मनः । दैवी या मानुषी मेधा सा मामाविशतादिमाम् ॥३॥ यन्मे नोक्तं तद्रमतां शकेयं यदनुप्रवे । निशाम तन्निशामहै मयि व्रतं सह व्रतेषु भूयासं ब्रह्मणा संगमेमहि ॥४॥

शरीरं मे विचक्षणं वाङ्मे मधुदृहा ।

अवृद्धमहमसौ सूर्यो ब्राह्मणानीस्थः श्रतुं मे प्रहासीः ॥५॥

मेधां देवी मनसा रेजमानां गंधर्वजुष्ठां प्रति नो जुषस्व । मह्यं मेधां वद महां श्रियं वद मेधावी भूयासमजरा जरिष्णु ॥६॥

ससस्पतिमदभूतं प्रियमिंद्रस्यकाम्यं । सनिं मेधामयासिषं ॥७॥

यां मेधां देवगणा । पितरश्चोपासते । तया मा मेधया मे मेधाविनं कात्र ॥८॥

मेधाव्य हं सुमनाः सुप्रतीकः श्रद्धामनाः सत्यमतिः सुशेवः । महायशा धारयिष्णु प्रवक्ता भूयासमस्ये स्वधेया प्रयोगे ॥९॥

याप्रमाणे सूक्तपाठ झाल्यावर पुरोहितास उद्देशून

'पुण्याहं भवंतो ब्रुवन्तु'

अर्थ : ह्या कर्मास हा पुण्य दिवस आहे. असे म्हणावे, 'येथपर्यंत स्वस्तिपुण्याहवाचन करावे. या प्रमाणे मेधाजननापर्यंत उपनयन विधी झाला.

मंडप देवकोत्थापन

देवक ठेवल्या दिवसापासून २-४-५-७-८ किंवा १० ह्या दिवशी देवकोत्थापन करण्याची वहिवाट आहे. ह्या पैकी एखादे दिवशी यजमानाने आपले स्त्रीसह पाटावर बसून, आचमन, प्राणायाम करावा. नंतर सर्वपूजा पान १९ मध्ये दिल्याप्रमाणे 'श्रीमद्भगवतो.' हा मंत्र 'शुभपुण्यतिथौ' येथपर्यंत म्हणून देशकालोच्चार केल्यावर-

संकल्प

उपनयनांगत्वेन स्थापित देवतानामुत्थान मंडपोद्वासनं तदंगं गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं च करिष्ये ।।

अर्थ : 'उपनयनाच्या अंगस्वरूपाने स्थापन केलेल्या देवतांचे उत्त्यान आणि मंडपोद्वासन व त्याचे अंगभूत गणपितपूजन व पुण्याहवाचन करतो'.

असा संकल्प करून. त्याप्रमाणे सर्व देवतांचे प्रत्येकी पूजन दररोजप्रमाणे करावे. नंतर,

ॐ उत्तिष्ठ ब्राह्मणस्पते देवयं तस्त्वेमहे ।।

उपप्रयं तु मरुतः सूदानंवइंद्र प्राशूर्भवासचा ॐ अभ्यार भिदद्रयोनिषिक्तं पुष्करे मधु । अवतस्य विसर्जने ।।

असे दोन मंत्र म्हणून त्याचे विसर्जन करावे. आणि मग भगवती वगैरे देवतांना तैलाभ्यंग व उद्वर्तनपूर्वक उष्णोदकाने (गरम पाण्याने) स्नान घालून, गंधाक्षतादी वाहून पूजन करावे. नंतर वेष्टिलेली सूत्रे काढून टाकावी व नंतर भाग दोन, पान चारवर दिल्याप्रमाणे पुण्याहवाचन करावे. तेव्हा अभिषेकाचे प्रसंगी शेवटी पुरोहिताने ते भगवती वगैरे देवतांचे पल्लव, देवकाचे सुपामध्ये ठेवून अभिषेकानंतर शिल्लक उरलेले उदक त्या पल्लवांवर, आणि सर्व कुटुंबासह यजमानाच्या मस्तकावर नम्रपणाने थोडेसे प्रोक्षण (शिंपडावे) करावे. नंतर पुरोहितांनी -

ॐ प्रेतिचेति चेत्ये तद्वै सर्व स्वस्त्ययनं यत्प्रेतिचेति तद्योस्व प्रियस्यातमेते नानु मंत्र येत येति चेति चेति स्वस्येवगच्छति स्वस्ति पुनरागच्छति ।।

है मंत्र तीनदा म्हणावे व तसे तीन वेळा करावे.

नंतर यजमानाने अधिकारयुक्त वाणीने-

'अस्मद्रोत्रे षट्सु षट्पु मासेषु शोभनम स्त्विति भवंतो ब्रुवंतु ॥

अर्थ : आमच्या गोत्रात सहा-सहा महिन्यांनी मंगल होवो असे आपण म्हणा. असे पुरोहितास सांगावे. त्यांनीही विनयपूर्वक 'तथास्तु' (तसे असो) असे म्हणावे. नंतर

कुटुंबासह भोजन वगैरे करावे, म्हणजे हा उपनयन विधी संपूर्ण झाला.

प्रश्न : उपनयन (व्रतबंध) संस्काराचे महत्त्व काय आहे ? ह्या संस्काराचा अधिकार कोणाकोणास आहे ?

उत्तर : 'उप + नी' ह्या संस्कृत धातूचा अर्थ 'जवळ नेणे' असा असून 'उपनयन' म्हणजे विद्यार्जनासाठी गुरूंच्या सांनिध्यात नेणे होय. जगातील बहुतेक सर्व धर्मांमध्ये हा विधी ह्या ना त्या स्वरूपात आढळतो.

उपनयन ह्या संस्कारास व्रतबंध, मौंजीबंधन व बटुकरण अशी विविध अन्वर्थक नावे असून त्या प्रत्येकामधून उपनयनातील एकेक महत्त्वाचे अंग दिसून येते. त्यानुसार 'व्रतबंध' म्हणजे व्रतनियमांची बद्धता. अर्थात, हे नियम नेहमीच्या व्रतवैकल्यांशी संबंधित नसून ते ब्रह्मचर्यव्रताच्या संदर्भात असतात. सर्व व्रतांमध्ये ब्रह्मचर्यव्रत हे सर्वोत्कृष्ट मानले गेले आहे. म्हणूनच ह्या संस्काराद्वारे ब्रह्मचर्यव्रताची दीक्षा देऊन ब्रह्मचर्याश्रमाचे पालन कसे करावे ह्याविषयी शास्त्रादेश सांगितले जातात. ज्याप्रमाणे नुकत्याच लावलेल्या रोपट्याची जास्तीत जास्त निगा राखतात व ते पुढे वेडेवाकडे वाढत जाऊ नये म्हणून थोडी वाढ होताच त्याला टेकू देतात, त्याप्रमाणे पुढे पौगंड अवस्थेत मुले बिघडण्याची शक्यता गृहीत धरून वेळीच त्यांच्यावर काहीतरी बंधने घालणे आवश्यक असते. ही बंधने विशिष्ट संस्कारांच्या माध्यमातून मनावर अधिक प्रभावीपणे ठसू शकतात. ह्याउलट घरातील व्यक्तीच्या सांगण्याचा तेवढा परिणाम होत नाही.

'गुप्त रूप' दाखवणाऱ्या म्हणजेच गुह्य गोष्टींची (विविध कलांची) उकल करून देणाऱ्या व्यक्तीस 'गुरू' म्हणतात. तर, वेदव्रतांचा उपदेश देणाऱ्या वेदशास्त्रसंपन्न व ब्रह्मनिष्ठ व्यक्तीस 'आचार्य' असे संबोधले जाते. माता व पिता ह्यांच्यापासून केवळ भौतिक देहाची प्राप्ती होत असली तरी गुरूमुळे दिव्यज्ञानप्राप्ती होऊन त्या देहाचे खऱ्या अर्थाने सार्थक होते. विद्यार्जनाच्या हेतूने आचार्याजवळ किंवा गुरूजवळ जाणे म्हणजेच 'उपनयन' होय. उपनयन संस्कारात बालकाच्या कटीस 'मुंज' नावाच्या वनस्पतीची (वा दर्भाची) मेखला बांधून कष्टाची कामे करण्यासाठी त्याची कंबर कसली जाते. म्हणून उपनयनास 'मौंजीबंधन' असेही म्हणतात. ह्या संस्कारामुळे बालकास 'बटू' (बटू - वटू -वद् - बांधणे) असे नामाभिधान मिळत असल्यामुळे संस्कारास 'बटुकरण' असे म्हणतात.उपनयन संस्कारामध्ये बालकास समस्त मानव वंशाचा मूलस्रोत असलेल्या प्रजापतीकडे सुपूर्त करून आचार्यद्वारा त्यास गायत्रीची विधिपूर्वक दीक्षा दिली जाते. ज्याप्रमाणे नवजात अर्भकास पुष्टी प्राप्त करून देणारे आईचे दूध हे त्याच्यासाठी संजीवनी असते, त्याप्रमाणे बटूस वेदजननी सावित्रीमाता ही गायत्रीमंत्राद्वारे दिव्यजीवनदायी अशा अमृताची प्राप्ती करून देते. अर्भकास वेळच्या वेळी दूध मिळाले नाही तर त्याची जी शारीरिक अवस्था होते, त्याप्रमाणे योग्य वयात बालकास गायत्रीचे स्तन्य मिळाले नाही तर त्याची मानसिक अवस्था होते. गायत्रीचे स्तन्य म्हणजेच नित्यसंध्येतील गायत्रीमंत्राचा विधियुक्त जप होय. गायत्रीचा उपदेश मिळाल्यानंतर बटू आचार्यांच्या संनिध राहतो. 'आंचार्य उपनयमानो ब्रह्मचारिणं कृणुते गर्भमंतः । तं रात्रीस्तिस्र उदरे बिभर्ति तं जातं द्रष्टुमभिसंयंति देवाः ।।' (अथर्ववेद ११.५.३) त्यानंतर बटूस आचार्यद्वारे तीन रात्री गर्भावस्था प्राप्त होते. ज्याप्रमाणे कोशावस्थेतील सुरवंटाचे सुंदर फुलपाखरामध्ये रूपांतर होते, त्याप्रमाणे तीन रात्रींनंतर बालकाचा पुनर्जन्म होऊन त्यास द्विजावस्था (दुसरा जन्म) प्राप्त होते. हे दृश्य इतके विलोभनीय असते की, त्या वेळी ते पाहण्यासाठी स्वर्गातून देवांचेही आगमन होते अशी धारणा आहे. अर्थात, सांप्रतकाली मुंजीतील हे सर्व विधी प्रातिनिधिक स्वरूपात एकाच दिवशी संपन्न होतात.

उपनयनाचा अधिकार - धर्मशास्त्रानुसार हिंदू धर्मातील प्रत्येक व्यक्तीवर हा संस्कार होणे आवश्यक असते. तथापि सांप्रतकाली हा संस्कार वैश्य, दैवज्ञ, पांचाळ (सुतार, सोनार इत्यादी), पंचद्राविड (देशस्थ, कोकणस्थ, कऱ्हाडे इत्यादी), पंचगौड (सारस्वत, बारदेस्कर, शेणवी इत्यादी) इत्यादी ब्राह्मण, चांद्रसेनीय व सूर्यसेनीय कायस्थप्रभू इत्यादी काही विशिष्ट समाजांमध्ये, तसेच क्षात्रसमाजातील काही ठरावीक घराण्यांपुरताच मर्यादित राहिलेला दिसून येतो. हिमालयाकडे सर्व जातीजमातींमध्ये उपनयन हा संस्कार 

करतात. उपनिषत्काली स्त्रियांनादेखील उपनयनाचा अधिकार होता. नंतरच्या काळात विवाह हा संस्कार उपनयनाचा प्रतिनिधी म्हणून मानला जाऊ लागला.

सद्यः काली बहुसंख्य ज्ञातींमध्ये हा संस्कार लुप्तप्राय झाल्यामुळे पिढ्यान्पिढ्या खंड पडलेला असू शकतो. अशा वेळी जर संस्कारांचे महत्त्व नंतर कळून आले, तर प्रथम प्रायश्चित्तपूर्वक स्वतःवर व नंतर मुलांवर उपनयन हा संस्कार जरूर करावा. किंबहुना पुढील पिढ्या ह्या संस्कारास वंचित राहू नयेत म्हणून वेळीच हा संस्कार करणे गरजेचे ठरते.

प्रश्न : उपनयनाच्या वेळी बटूला कोणकोणत्या गोष्टींचा उपदेश करणे

अगत्याचे ठरते ?

उत्तर : सांप्रतकाली व्रतबंध संस्कारास केवळ सोहळ्याचे वा समारंभाचे स्वरूप आलेले आहे. मंगल कार्यालय घेऊन नातलग, परिचित व आप्तेष्टांना निमंत्रण देऊन आणि त्यांच्याशी अहेरांची मोठ्या प्रमाणात देवाण-घेवाण करून हा व्रतबंध नावाचा सोहळा विवाहाप्रमाणेच साजरा केला जातो. ज्या वेळी एखादी घटना संस्कार स्वरूपात संपन्न होण्याऐवजी सोहळ्याच्या स्वरूपात साजरी होते, तेव्हा त्या घटनेचे फक्त दिखाऊ बाह्यांग उरलेले असते व मूलउद्देशरूपी प्राण निघून गेलेला असतो. त्यामुळे सोहळ्यांच्या क्षणिक मोहाला बळी पडून व मोठा खर्च करून केलेला व्रतबंध वायफळ ठरण्यापेक्षा, विद्वान व जाणकार आचार्यांच्या मार्गदर्शनाखाली स्वतःच्या घरी किंवा घरातील अगदी मोजके लोक घेऊन एखाद्या गुरुक्षेत्री; संपन्न झालेला व्रतबंध संस्कार बटूच्या जीवनावर खऱ्या अथर्थाने सुसंस्कार घडवून त्याच्या आयुष्याचे सोने करू शकतो.आठव्या वर्षी गुरुबळ नसेल तरीही शांतिकर्मपूर्वक उपनयन करता येते. आठव्या वर्षाखेरीज एरवी उपनयन करावयाचे झाल्यास मुंजमुलाच्या जन्मकुंडलीनुसार योग्य मुहूर्त पाहावा लागतो. व्रतबंध करण्याचे निश्चित होताच मुलाला मुंजीनंतर कराव्या लागणाऱ्या विर्धीचे व पाळाव्या लागणाऱ्या नियमांचे महत्त्व दररोज थोडेथोडे सांगत जावे. पूर्वी मुंजमुलास "आता मुंजीच्या वेळी तुझ्या मांडीत बेडूक घालू या" असे म्हणून त्याची थट्टा करत. पण सध्याच्या वास्तववादी मुलांना अशा गोष्टी पटत नाहीत. अतिशयोक्तिपूर्ण विधाने करण्याऐवजी मुलांना पूर्ण विश्वासात घेऊन त्यांच्याशी संवाद साधावा. ज्याप्रमाणे एखाद्या नीराजनाची अंतर्बाह्य स्वच्छता केलेली असेल तर त्या स्वच्छ नीराजनातील वातीची ज्योत अधिक प्रकाशमान व तेजस्वी दिसते, त्याप्रमाणे क्षौर केल्यामुळे ब्राह्मतेज झळकते ही वस्तुस्थिती त्याला समजावून सांगावी, म्हणजे तो लगेच क्षौर करून घ्यायला तयार होतो. अन्यथा क्षौरविधी त्याच्या मनाविरुद्ध तरी करावा लागतो किंवा तो टाळावा लागतो. अर्थात, लहान असतानाच पूर्वी चौल संस्कार झालेला असेल तर उपरोक्त पार्श्वभूमी सांगावी लागत नाही. त्याचप्रमाणे यज्ञोपवीत (जानवे) का धारण करावे, सकाळ संध्याकाळ संध्यावंदन का व कसे करावे, उत्कृष्ट आचार ठेवण्याचे कोणते लाभआहेत, आपले वर्तन कसे ठेवावे इत्यादी सर्व गोष्टी समजावून सांगाव्यात. ह्या सर्व गोष्टींचे महत्त्व बटू व त्याच्या कुटुंबीयांना व्यवस्थित समजले तर सर्व जण व्रतबंध संस्कारात मनःपूर्वक स्वारस्य घेतात.

ज्या वेळी बटूस अध्ययनासाठी गुरुगृही पाठवण्याची चाल होती त्या वेळी स्वतः आचार्य मुलाचा व्रतबंध संस्कार करत व त्याला आपला शिष्य करून घेत असत. कालांतराने गुरुगृही जाण्याची प्रथा लोप पावल्यानंतर मुलाच्या पित्याकडून हा संस्कार होऊ लागला. त्यानुसार दीक्षा देण्याचा अधिकार हा मुख्य पक्षाने पिता व गौण पक्षाने भावकीतील व्यक्ती अथवा विद्वान ब्राह्मण ह्यांना असतो. मुलास गायत्री उपदेश करण्यापूर्वी पित्याने स्वतः किमान बारा हजार जप करावा अशी शास्त्राज्ञा आहे. तसेच पालक स्वतः संध्यावंदन, भोजनविधी इत्यादी नियमांचे पालन करत असतील तर त्यांची मुले मुंजीनंतर आपोआपच हे नियम पाळतात. सद्यःकाली मुंजीच्या दिवशीदेखील भोजनविधी व सायंसंध्या सांगावयास कुणी उपलब्ध होत नाही. मग पुढील गोष्ट निराळीच. संस्काराविषयी सर्वांनाच कमालीची उदासीनता असल्यामुळे अशी परिस्थिती उद्भवते. त्याहीपुढे जाऊन काही वेळा तर मुलाची मुंज करावयाची राहून गेलेली आहे असा साक्षात्कार (!) त्याच्या विवाहसमयी होतो. त्या वेळी बिचारे गुरुजी लोकलज्जेस्तव जातकर्मापासून (गर्भाधानापासून ?) समावर्तनापर्यंतचे सर्व संस्कार (म्हणजे त्यांचा केवळ उच्चार) प्रातिनिधिक स्वरूपात उरकून (!) वरास एकदाचे जानवे अडकवतात. वरील पार्श्वभूमीवर व्रतबंध संस्काराचे महत्त्व लक्षात घेऊन, साक्षात प्रजापतीपासून चालत आलेली ही व्रतपरंपरा अविच्छिन्न राखणे हे प्रत्येकाचे आद्य कर्तव्य ठरते.

प्रश्न : व्रतबंध संस्कारातील अंगोपांगांचे स्वरूप कसे असते ?

उत्तर : उपनयनापूर्वी आवश्यकतेनुसार बृहस्पतिशांती करून घ्यावी. त्याचप्रमाणे योग्य दिवस पाहून कुलाचारानुसार मुहूर्तमेढ, ग्रहमख, घरचे केळवण, देवब्राह्मण इत्यादी कृत्ये करून घ्यावीत. त्यानंतर व्रतबंधाच्या दिवशी सकाळी प्रथम घाणा भरून बटू व त्याच्या मातापित्यांस सुवासिक तेल व उटणे इत्यादी लावून उष्णोदकाने चौकस्नान घालावे. चौकस्नानासाठी पाट मांडून चार कोपऱ्यांत चार पात्रांना सूत्रवेष्टन करतात.चौलसंस्कार पूर्वी झालेला असेल, तर गणपतिपूजन करून 'उपनयनांगभूतं क्षौरं करिष्ये ।।' असा संकल्प करावा व मध्यभागी शिखा राखून बटूचे. क्षौर करावे. त्यानंतर बटूस पुन्हा अभ्यंगस्नान घालावे. स्नानानंतर तिघांना अक्षतायुक्त कुंकुमतिलक लावून त्यांच्या दोन्ही पायांवर एकेक स्वस्तिक काढावे. तसेच क्षौर केलेले असेल तर त्याची शेंडी बांधून बटूच्या मस्तकावरदेखील स्वस्तिक काढावे. बटूस मुंडावळी बांधावी. नंतर पुण्याहवाचनादी कर्मे करून बटूस मातृ‌भोजनास बसवावे.चौलसंस्कार पूर्वी झालेला नसेल, तर पुण्याहवाचन व चौलहोम करून नंतर बटूचे क्षौर करावे. त्यानंतर बटूस स्नान घालून पूर्ववत शेंडी बांधून त्याच्या मस्तकावर व पायांवर स्वस्तिक काढावे. बटूस मुंडावळी बांधावी व त्यास मातृ‌भोजनास बसवावे. 

१. मातृभोजन - मातृभोजनामध्ये बटू आपली माता व अष्टवर्ग ह्यांसहित भोजन करतो. खरे तर मातृभोजन हा लौकिक विधी आहे. त्याचा सूत्रग्रंथांमध्ये उल्लेख केलेला नाही. पूर्वी आदल्या दिवशीच पुण्याहवाचन, ग्रहयज्ञ इत्यादी कर्मे करून मंडपदेवतांची स्थापना करण्यात येत असे. नंतर दुसऱ्या दिवशी मातृभोजनानंतर वपन व स्नान करून नंतर पुढील उपनयनाचे विधी करण्यात येत असत. सद्यःकाली सर्व विधी एकाच दिवशी होत असतात. त्या वेळी जर भात, पोळीयुक्त पदार्थांचे मातृभोजन करावयाचे ठरले, तर भोजनानंतर लगेचच पुढील उपनयनातील होमहवन करणे शास्त्रसंमत ठरणार नाही. ह्यास्तव सर्व विधी नियत काळात करावयाचे झाल्यास सुवर्णमध्य काढावा लागतो. तो म्हणजे मातृभोजनामध्ये भात, पोळी इत्यादी पदार्थांऐवजी केवळ फराळाच्या पदार्थांचा समावेश असावा.

२. अक्षतारोपण - मातृभोजनानंतर मंडपामध्ये पाटांवर पित्याने (आचार्यांनी) पूर्वाभिमुख बसून हात जोडावेत व बटूस पश्चिमाभिमुख उभे करून त्याच्या हातामध्ये नारळ द्यावा. दोघांच्या मध्ये अंतःपट धरावा. मंगल श्लोकांचे पठन झाल्यावर मधील अंतःपट दूर करून पित्याने शुभमुहूर्तावर बटूच्या मुखाचे अवलोकन करावे. त्यास आपल्या उजव्या मांडीवर बसवावे. त्या वेळी पुरोहितांनी 'ये यज्ञेन०' ह्या मंत्रांचे व बृहस्पतिसूक्ताचे पठन करावे. नंतर 'तदस्तु मित्रा०, गृहा वै०' हे प्रतिष्ठामंत्र म्हणून झाल्यावर उपस्थितांनी अभिमंत्रित अक्षता दोघांच्या मस्तकांवर वाहाव्यात.व त्याच्या मातापित्यांस सुवासिक तेल व उटणे इत्यादी लावून उष्णोदकाने चौकस्नान घालावे. चौकस्नानासाठी पाट मांडून चार कोपऱ्यांत चार पात्रांना सूत्रवेष्टन करतात.

चौलसंस्कार पूर्वी झालेला असेल, तर गणपतिपूजन करून 'उपनयनांगभूतं क्षौरं करिष्ये ॥' असा संकल्प करावा व मध्यभागी शिखा राखून बटूचे. क्षौर करावे. त्यानंतर बटूस पुन्हा अभ्यंगस्नान घालावे. स्नानानंतर तिघांना अक्षतायुक्त कुंकुमतिलक लावून त्यांच्या दोन्ही पायांवर एकेक स्वस्तिक काढावे. तसेच क्षौर केलेले असेल तर त्याची शेंडी बांधून बटूच्या मस्तकावरदेखील स्वस्तिक काढावे. बटूस मुंडावळी बांधावी. नंतर पुण्याहवाचनादी कर्मे करून बटूस मातृभोजनास बसवावे.

शाख असे सांगते - पूर्वाधं

व त्याच्या मातापित्यांस सुवासिक तेल व उटणे इत्यादी लावून उष्णोदकाने चौकस्नान घालावे. चौकस्नानासाठी पाट मांडून चार कोपऱ्यांत चार पात्रांना सूत्रवेष्टन करतात.

चौलसंस्कार पूर्वी झालेला असेल, तर गणपतिपूजन करून 'उपनयनांगभूतं क्षौरं करिष्ये ।।' असा संकल्प करावा व मध्यभागी शिखा राखून बटूचे. क्षौर करावे. त्यानंतर बटूस पुन्हा अभ्यंगस्नान घालावे. स्नानानंतर तिघांना अक्षतायुक्त कुंकुमतिलक लावून त्यांच्या दोन्ही पायांवर एकेक स्वस्तिक काढावे. तसेच क्षौर केलेले असेल तर त्याची शेंडी बांधून बटूच्या मस्तकावरदेखील स्वस्तिक काढावे. बटूस मुंडावळी बांधावी. नंतर पुण्याहवाचनादी कर्मे करून बटूस मातृ‌भोजनास बसवावे.

चौलसंस्कार पूर्वी झालेला नसेल, तर पुण्याहवाचन व चौलहोम करून नंतर बटूचे क्षौर करावे. त्यानंतर बटूस स्नान घालून पूर्ववत शेंडी बांधून त्याच्या मस्तकावर व पायांवर स्वस्तिक काढावे. बटूस मुंडावळी बांधावी व त्यास मातृ‌भोजनास बसवावे.

१. मातृभोजन - मातृभोजनामध्ये बटू आपली माता व अष्टवर्ग ह्यांसहित भोजन करतो. खरे तर मातृभोजन हा लौकिक विधी आहे. त्याचा सूत्रग्रंथांमध्ये उल्लेख केलेला नाही. पूर्वी आदल्या दिवशीच पुण्याहवाचन, ग्रहयज्ञ इत्यादी कर्मे करून मंडपदेवतांची स्थापना करण्यात येत असे. नंतर दुसऱ्या दिवशी मातृभोजनानंतर वपन व स्नान करून नंतर पुढील उपनयनाचे विधी करण्यात येत असत. सद्यःकाली सर्व विधी एकाच दिवशी होत असतात. त्या वेळी जर भात, पोळीयुक्त पदार्थांचे मातृभोजन करावयाचे ठरले, तर भोजनानंतर लगेचच पुढील उपनयनातील होमहवन करणे शास्त्रसंमत ठरणार नाही. ह्यास्तव सर्व विधी नियत काळात करावयाचे झाल्यास सुवर्णमध्य काढावा लागतो. तो म्हणजे मातृभोजनामध्ये भात, पोळी इत्यादी पदार्थांऐवजी केवळ फराळाच्या पदार्थांचा समावेश असावा.

२. अक्षतारोपण - मातृभोजनानंतर मंडपामध्ये पाटांवर पित्याने (आचार्यांनी) पूर्वाभिमुख बसून हात जोडावेत व बटूस पश्चिमाभिमुख उभे करून त्याच्या हातामध्ये नारळ द्यावा. दोघांच्या मध्ये अंतःपट धरावा. मंगल श्लोकांचे पठन झाल्यावर मधील अंतःपट दूर करून पित्याने शुभमुहूर्तावर बटूच्या मुखाचे अवलोकन करावे. त्यास आपल्या उजव्या मांडीवर बसवावे. त्या वेळी पुरोहितांनी 'ये यज्ञेन०' ह्या मंत्रांचे व बृहस्पतिसूक्ताचे पठन करावे. नंतर 'तदस्तु मित्रा०, गृहा वै०' हे प्रतिष्ठामंत्र म्हणून झाल्यावर उपस्थितांनी अभिमंत्रित अक्षता दोघांच्या मस्तकांवर वाहाव्यात.

संस्कार-परामर्श

वास्तविक हा विधी बव्हंशी लौकिक असून हा विधी चालू असताना बटूच्या मातेने तेथे उपस्थित न राहण्याची रूढी आहे. पूर्वी मुंजीनंतर मुलास विद्यार्जनासाठी दूर जावे लागे. त्यामुळे विरहभावनेतील उत्कटता वाढू नये म्हणून ही रूढी पडलेली असावी.

३. अझिस्थापना - पित्याने किंवा आचार्यांनी आचमन, प्राणायाम इत्यादी करून 'समुद्भव' नामक अग्नीची स्थापना करावी.

४. वस्त्रधारण - अन्वाधान झाल्यावर प्रथम मुंजमुलास करगोटा बांधून कौपिन

(लंगोटी) नेसवावी. नंतर 'युवं वस्त्राणि०' ह्या मंत्राने शुभ्र वस्त्र (पंचा) मानेशी गाठ मारून नेसवावे व दोन्ही खांद्यावरून भगवे वस्त्र घालावे. ही वस्त्रे सुती असतील तर आदल्या दिवशी धुतलेली असावीत. रेशमी व लोकरी वस्त्रांखेरीज अन्य कोणतेही सुती वस्त्र एरवीदेखील धुतल्याखेरीज कदापिही वापरू नये असा शास्त्रसंकेत आहे.

५. अजिनधारण - वस्त्रधारणानंतर अजिन (हरिणाचे कातडे) धारण करावे. पूर्वी

आसनासाठी, वन्यपशूकडून हत्या झालेल्या हरिणाचे कातडे पैदा केले जात असे. पुढेपुढे अखंड अजिनाची उपलब्धी घटल्यामुळे केवळ लहान तुकडा बांधण्यात येऊ लागला. आता तोही दुर्मीळ झालेला आहे. त्यामुळे ह्या संस्कारात अजिनधारणाच्या 'मित्रस्य चक्षुर्धरुणं०' ह्या मंत्राच्या विनियोगात 'अजिनप्रतिनिधिभूत ऊर्णावस्त्रधारणे विनियोगः' असा बदल करून मुंजमुलास बसण्यासाठी लोकरीचे आसन द्यावे.

६. यज्ञोपवीतधारण - यज्ञोपवीतधारण हा व्रतबंधामधील अत्यंत महत्त्वपूर्ण विधी

असतो. यज्ञोपवीताचे तीन पदर असून प्रत्येक पदरात तीन सूत्रे असतात. प्रथम प्रोक्षणविधी झाल्यावर नवगुणीकरणाद्वारे उपरोक्त नऊ पदरांवर देवतास्थापन होत असते. ह्यांखेरीज प्रत्येक मुख्य पदरावर ऋग्वेदादी तीन वेद व ब्रह्मगाठीवर अथर्ववेदाची स्थापना केली जाते. "

ह्या विधीमध्ये पित्याने स्वतः गायत्रीमंत्राचा जप दहा वेळा करून सूर्याच्या ऋचा म्हणत ते जानवे सूर्याला दाखवावे. नंतर बटूच्या गळ्यात प्रथम त्याच्या उजव्या हातामधून गळ्यात जानवे घालावे. जानव्याची लांबी नाभीपर्यंतच असावी. काही जण हौसेने बटूसाठी सोन्याचे जानवे करतात. पण त्या वेळी त्रिगुणीकरण, नवगुणीकरण इत्यादी करणे शक्य होत नसल्यामुळे सोन्याचे जानवे केवळ अलंकारच ठरते.

७. आचमन विधी - प्रथम बटूस उजव्या हाताची गोकर्णमुद्रा करण्यास व डाव्या हातामध्ये पळी योग्य रितीने धरण्यास शिकवावे. नंतर त्याच्याकडून केशवादी नावांचा उच्चार करवून आचमनविधी करवून घ्यावा,

शास्त्र असे सांगते - पूर्वार्ध

२००

८. प्रधान होम - स्थालिपाकतंत्राने अग्निकार्य केल्यावर पवमान अग्नीस तीन व प्रजापतीस एक अशा तुपाच्या आहुती देऊन प्रधान होम करावा.

९. अवधारणविधी - ज्याप्रमाणे विवाहामध्ये कन्यादान विधीस महत्त्व असते,

त्याप्रमाणे मौंजीबंधनामध्ये अवक्षारणविधीस महत्त्व असते. 'तत्सवितुः ०' इत्यादी मंत्राने प्रथम बटूची ऑजळ पाण्याने भरावी. त्यावर दुसऱ्याने पित्याची ओंजळ पाण्याने भरावी. पित्याने आपल्या ओंजळीतील पाणी बटूच्या ओंजळीत व बटूने आपल्या ओंजळीतील पाणी खाली ताम्हणात सोडावे. ह्या विधीमध्ये बटूस त्याच्या मुंजीतील नावाने प्रथमच संबोधले जाते. नंतर पिता बटूस सूर्याचे दर्शन घडवतो. ह्या विधीस 'अवक्षारण' असे म्हणतात. बटूचे चित्त अधिकाधिक पवित्र व्हावे व त्याच्यावर सूर्यदेवाची कृपा व्हावी ह्या उद्देशाने पिता अवक्षारण करतो. आदित्यापासून (सूर्यापासून) चालत आलेली दिव्य अखंड परंपरा अवक्षारणविधीच्या माध्यमातून पित्याकडून (/आचार्याकडून) बटूकडे सुपूर्त होते. अवक्षारणामुळे बटूस दिव्य गायत्री मंत्राची दीक्षा घेण्यासाठी अर्हता प्राप्त होते.

१०. अग्निकार्य बटूकडून अग्नीस परिसमूहन व पर्युक्षण करून घेतल्यानंतर

'अग्नये०' ह्या मंत्राने समिधा घालाव्यात व उजवा हात धुऊन तो अग्नीवर धरावा व 'तेजसा०' ह्या मंत्राने मुखास स्पर्श करून हात धुवावा. असे दोनदा करावे. नंतर नमस्कार मुद्रा करून 'मयि मेधां०' हे सहा ऋचांचे सूक्त म्हणवून अग्न्युपस्थान (अग्नीची प्रार्थना) करवावे. ज्याप्रमाणे विजेच्या दिव्यामध्ये विद्युत्प्रवाह संक्रमित होताच तो प्रकाश देऊ लागतो, त्याप्रमाणे अग्निकार्यामुळे बटू तेजस्वी होतो. वास्तविक बटूने हे अग्निकार्य दररोज करावयाचे असते. तथापि वेळेअभावी अग्निकार्य न झाल्यास स्नानानंतर खाली दिलेले 'मयि मेधां०' हे सूक्त तरी म्हणावे.

ॐ मयि मेधां मयि प्रजां मय्यग्निस्तेजो दधातु ॥१॥ मयि मेधां मयि प्रजां मर्योद्र इंद्रियं दधातु ।।२।। मयि मेधां मयि प्रजां मयि सूर्यो भ्राजो दधातु ।।३।। यत् ते अग्ने तेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयासम् ।।४।। यत् ते अग्ने वर्चस्तेनाहं वर्चस्वी भूयासम् ।।५।। यत्

ते अग्ने हरस्तेनाहं हरस्वी भूयासम् ॥६॥

११. विभूतिग्रहण - ह्यानंतर 'मा नस्तोके०' ह्या मंत्राने होमातील आग्नेय दिशेची विभूती ओल्या पळीस थोडीशी लावून घ्यावी व 'त्र्यायुषं०' इत्यादी मंत्रांनी ललाट, कंठ, नाभी, उजवा व डावा खांदा आणि मस्तक ह्या भागांस ती लावून घ्यावी आणि अग्नीस नमस्कार करून प्रधान होमातील उपस्थान करण्यास सांगावे. शेवटी 'श्रद्धां मेधां यशः

प्रज्ञां विद्यां बुद्धिं श्रियं बलम्। आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ।।' अशी अग्नीची प्रार्थना करावी. नंतर बटूने आचार्यांस अभिवादन करून गायत्रीमंत्राचा उपदेश करण्याविषयी प्रार्थना करावी.

१२. गायत्रीउपदेश - उपनयनातील सर्वांत महत्त्वपूर्ण संस्कार म्हणजे गायत्रीमंत्राचा

उपदेश होय. पिता स्वतः गायत्रीमंत्र म्हणू शकत नसेल, तर त्याने प्रथम पुरोहिताकडून संथा घेऊन पूर्वी बारा हजार जप केलेला असावा. ज्या पद्धतीने पुरोहितांनी गायत्रीमंत्र शिकवला असेल, त्या पद्धतीने पित्यानेही बटूस गायत्रीमंत्राचा उपदेश द्यावा. पित्याअभावी गुरुजीदेखील हा उपदेश करू शकतात. बटूने आपले मुख पूर्वेकडे करावे. नंतर डाव्या हातावर उजवा हात ठेवून ब्रह्मांजलिमुद्रा करावी व ती उजव्या मांडीवर ठेवावी. गायत्रीचा उपदेश देताना उपदेशकर्ता व बटू ह्यांनी एक वस्त्र पांघरून घ्यावे. नंतर पित्याने बटूच्या हृदयास स्पर्श करून त्याच्या उजव्या कानात गायत्रीचा उपदेश करावा. तसेच बटूकडून तो दोन वेळा म्हणून घ्यावा.

१३. मेखलाधारण 'मौज' नावाच्या गवताची तीन वेढ्यांची मेखला करून ती

धारण करावी. मौंज न मिळाल्यास दर्भाची मेखला चालते. मेखलेमुळे शरीरातील धैर्यगुणाचा परिपोष होतो. ज्याप्रमाणे एखादे वस्त्र कमरेस घट्ट लपेटले असता अंगात स्फुरण चढते, त्याप्रमाणे मेखला धारण केल्यावर मुंजमुलाचा उत्साह वाढतो.

१४. दंडधारण - पूर्वी बटूंना रानावनातून हिंडावे लागे. त्या वेळी स्वसंरक्षणाचे

साधन म्हणून त्याला आपल्याजवळ दंड बाळगावा लागे. हा दंड शक्यतो पळसाचा व मुंजमुलाच्या मस्तकाइतक्या उंचीचा असावा. पळसाचा दंड न मिळाल्यास कोणत्याही यज्ञीय वृक्षाचा दंड चालतो. बटूच्या हातात दंड दिल्यावर आचार्याने बटूकडून 'अदांतं दमयित्वा मां मार्गे संस्थापयन् स्वयम्। दंडः करे स्थितो यस्मात् तस्मात् रक्ष यतो भयम् ।।' अर्थात, 'कोणाचीही तमा न बाळगणाऱ्या माझ्या अहंकाराचे दमन करून मला सन्मार्गाने वागवणारा हा दंड मी हातात धारण करत आहे. जेथून मला भय निर्माण होण्यासारखे आहे त्या बाजूस तो माझे रक्षण करो.', हा मंत्र म्हणून घ्यावा.

१५. आचारबोध - ह्यानंतर गुरुजींनी बटूला आपल्याजवळ बसवून घ्यावे व ब्रह्मचर्याश्रमात त्याचे वर्तन कसे असावे हे समजावून सांगावे. प्रमुख अशा पुढील नऊ गोष्टींचा समावेश

आचारबोधात होतो. ह्यांतील प्रत्येक गोष्ट सांगितली जात असताना बटूने 'ॐ बाढम् (हो!)' असे प्रतिवचन द्यावे.

१) 'ब्रह्मचार्यसि ।।' आश्रमपद्धतींमधील ब्रह्मचर्याश्रम ह्या प्रथम पद्धतीचा तू स्वीकार केलेला आहेस. २) 'अपोशान। आचमनं कुरु। मूत्रपुरीषादी शुद्धयर्थमित्यर्थः ।।' भोजनापूर्वी व भोजनानंतर आपोष्णी घेत जा. तसेच भोजनोत्तर व मलमूत्रविसर्जनानंतर तसेच निद्रा झाल्यानंतर शारीरिक व मानसिक शुद्धीसाठी आचमन करत जा. ३) 'कर्म कुरु। संध्योपासनादीत्यर्थः ।।' सकाळ-संध्याकाळ संध्या तसेच ब्रह्मयज्ञादी कर्मे दररोज न चुकता नियमाने करत जा. ४) 'दिवा मा स्वाप्सीः ।।' दिवसा झोपू नकोस. ५) 'आचार्याधीनो वेदमधीष्व ।।' आचार्यांच्या सेवेत राहून वेदाध्ययन करत जा. ६) 'सायंप्रातः समिधमाधेहि ।।' सकाळ-संध्याकाळ अग्नीस मंत्रपूर्वक समिधा अर्पण करत जा. ७) 'सायंप्रातः भिक्षेथाः ।।' सकाळ-संध्याकाळ भिक्षा मागत जा. ८) 'द्वादशवर्षाणि वेदग्रहणांतं वा ब्रह्मचर्यं चर ।।' बारा वर्षे किंवा वेदाध्ययन पूर्ण होईपर्यंत ब्रह्मचर्याचे पालन कर. ९) 'अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेथाः। अप्रत्याख्यायिनीं वा ।।' जो पुरुष वा स्त्री तुला भिक्षा घेतल्याखेरीज पुढे जाऊ देणार नाही त्यांच्याकडेच भिक्षा ग्रहण करण्यासाठी जात जा.

सद्यःकाली उपरोक्त आचारबोधामधील काही नियमांचे केवळ कालानुरूप आचरण करणे भाग पडते. त्यानुसार गुरुकुलातील शिक्षणपद्धतीऐवजी शाळेमध्येच अध्ययन होत असल्याकारणाने तेथील शिक्षकांविषयी मनोमन श्रद्धा ठेवून विद्याग्रहण करावे. (तेथील शिक्षकांनीदेखील स्वतःस जो दर्जा प्राप्त झालेला आहे त्यास पात्र राहून विद्यादानाचे महत्कार्य निष्ठेने करावे.) सद्यः काली भिक्षाटनाचा उपदेश कालबाह्य ठरतो. ह्यास्तव घरातील भोजन हीच आईकडून मिळालेली भिक्षा समजून ग्रहण केल्यास त्या अन्नाविषयी फारशी आवडनिवड न राहता ते अधिक रुचकर होऊन बटूस वाढत्या वयात पोषक ठरेल.

उपरोक्त गोष्टींखेरीज पुढील काही अन्य गोष्टींचा बोध जरूर करावा. 'क्रोध, वैषयिक विचार, वायफळ भाषण, पैशुन्य (चहाड्या करणे) इत्यादी गोष्टी करू नकोस. अभक्ष्यभक्षण व अपेयपान करू नकोस. आततायीपणा करू नकोस. नित्य सूर्यनमस्कारपूर्वक व्यायाम कर. शारीरिक कष्ट करून लोकांच्या उपयोगी पडत जा.' वास्तविक मुंजीच्या अगोदरपासूनच वेळो वेळी विरुद्ध आचाराचा प्रतिषेध (मुंजीनंतर तुला असे वागता येणार नाही !) व उपरोक्त सदाचाराचा बोध करत गेल्यास मुंजीच्या वेळी त्यावर अपेक्षित शिक्कामोर्तब होते व तो बटूच्या मनावर कायमचा ठसतो. ह्यानंतर उर्वरित होमकार्य समाप्त करून 'भिक्षाग्रहण' हा विधी करावा.

१६. भिक्षाग्रहण - 'भिक्षाग्रहण' हा विधी 'भिक्षावळ' ह्या नावाने ओळखला

जातो. भिक्षाग्रहणामध्ये फराळाच्या पदार्थांबरोबरच तांदूळ वाढावेत. भिक्षाग्रहण करताना बटूने आपल्या अंगावरील पंचा उजव्या हाताखालून घ्यावा. आईवडिलांसह उपस्थित स्त्री-पुरुषांनी बटूला भिक्षा घालावी. पुरुषाकडे भिक्षा मागताना बटूने, 'ॐ भवन् भिक्षां देहि। चतुर्वेदान् षट्शास्त्राणि अष्टादशपुराणानि पठिता भवामि ।।' अर्थात, 'अहो ! मला भिक्षा द्या ! मी चार वेद, सहा शास्त्रे आणि अठरा पुराणे ह्यांचे अध्ययन करणार आहे.', असे म्हणून भिक्षा मागावी. स्त्रीकडे भिक्षा मागताना, 'ॐ भवति भिक्षां देहि। चतुर्वेदान् षट्शास्त्राणि अष्टादशपुराणानि पठिता भवामि ।।' अर्थात, 'माई ! मला भिक्षा दे ! मी चार वेद, सहा शास्त्रे व अठरा पुराणे ह्यांचे अध्ययन करणार आहे.', असे म्हणून भिक्षा मागावी. मिळालेली सर्व भिक्षा गुरुजींकडे सुपूर्त करावी. गुरुजींनी आपल्या हाताने काढून दिलेल्या भिक्षान्नाचा, बटूने प्रसाद म्हणून स्वीकार करावा.

(ह्या ठिकाणी मुख्य उपनयनविधीची समाप्ती होते. त्याच दिवशी संध्याकाळी बटूने सायंसंध्या केल्यावर 'अनुप्रवचनीय होम' केला जातो. नंतर अग्नी जतन करून त्यावर सकाळ-संध्याकाळचे अग्निकार्य केले जाते. चौथ्या दिवशी 'मेधाजनन' केले जाते. सद्यः काली उपनयन अंगभूत हे सर्व विधी भिक्षावळीपूर्वीच किंवा त्यानंतर करून घेतात व त्यानंतर मंडपदेवतांचे उत्थापन करतात.)

१७. अनुप्रवचनीय होम बटूकडून सायंसंध्या व अग्निकार्य करून घेतल्यावर आचार्यांनी बटूसह उपनयनहोमाच्या अग्नीवर अनुप्रवचनीय होम करावा. त्यामध्ये सदसस्पती, सविता आणि ऋषी ह्या तीन देवतांना चरुद्रव्याने आहुती द्याव्यात. अनुप्रवचनीय होमाच्या निमित्ताने आचार्यांच्या आदेशानुसार आपले आचरण ठेवण्याची जणू प्रतिज्ञाच बटू अग्नीच्या साक्षीने करत असतो. ह्यानंतर अग्निसमारोप करावा.

१८. मेधाजनन - विद्यार्जनासाठी योग्य अशी बौद्धिक क्षमता अंगी यावी ह्यासाठी 'मेधाजनन' करण्यात येते. काही प्रांतांत हा विधी 'पळसोल्याचा विधी' म्हणून ओळखला जातो. मातीची वेदी किंवा स्थंडिल करून त्यामध्ये पळसाची फांदी किंवा दर्भाची जुडी रोवली जाते. मेधादेवीचे ध्यान करून 'मेधायै नमः' ह्या नाममंत्राने पळसाच्या फांदीची षोडशोपचार पूजा करावी. नंतर बटूने फांदीभोवती शुद्धोदक शिंपडत तीन प्रदक्षिणा कराव्यात. प्रत्येक वेळी 'ॐ सुश्रवः सुश्रवा असि यथा त्वम्। सुश्रवः सुश्रवा अस्येवं मां सुश्रवः सौश्रवसं कुरु। यथा त्वं देवानां यज्ञस्य निधिपोऽस्येवमहं मनुष्याणां वेदस्य 

निधिपो भूयासम् ।।' (हे पलाशदंडा, तू ब्रह्मविषयक प्रवचनांचा श्रोता आहेस. मलाही

ब्रह्मविषयक प्रवचनांचा श्रोता कर, जेणेकरून तू जसा देवांचा व यज्ञसमूहाचा पालनकर्ता आहेस तसा मीही मानवांचा व वेदसमूहाचा पालनकर्ता होईन.) ह्यानंतर गुरुर्जीनी बटूकडून 'ॐ मेधां मह्यम्०' हे मेधासूक्त म्हणवून घ्यावे. आचार्यांनी शक्य तर मेधासूक्ताचा अर्थ बटूला समजावून सांगावा. त्याचप्रमाणे 'सप्तर्षी, इंद्र, अग्नी, ब्रह्मदेव, वरूण, सरस्वती, अश्विनीकुमार ह्यांच्या कृपाशीर्वादाने मला अत्यंत प्रगल्भ बुद्धी व उदंड विद्याभ्यास ह्यांचा लाभ होवो' अशी प्रार्थना त्याच्याकडून करवून घ्यावी.

त्यानंतर अग्निसमारोप करून मंडपदेवतांचे उत्थापन करावे. जर चौथ्या दिवशी मेधाजनन करावयाचे असेल तर पाचव्या, सातव्या किंवा आठव्या दिवशी देवतोत्थापन करावे. देवतोत्थापनानंतर कार्यक्रमाची समाप्ती होते.

मुंजीनंतर आपापल्या कुलाचाराप्रमाणे कुलदेवतादर्शन, गोंधळ इत्यादी गोष्टी कराव्यात. शक्यतो गुरुजीं अन्यथा पित्याने सोळा दिवस बटूकडून संध्यावंदन व अग्निकार्य ह्यांचा सराव करून घ्यावा. प्रथम वर्षी येणाऱ्या श्रावण महिन्यात गुरु-शुक्रांचे अस्त इत्यादी वगळून व अनुकूल काल पाहून तर पुण्याहवाचनपूर्वक केवळ 'उपाकर्म' हा विधी करावा. दुसऱ्या श्रावणीपासून उत्सर्जन-उपाकर्मात्मक श्रावणी करावी.

गोष्टींचा समावेश आचारबोधात होतो. ह्यांतील प्रत्येक गोष्ट सांगितली जात असताना बटूने 'ॐ बाढम् (हो!)' असे प्रतिवचन द्यावे.

१) 'ब्रह्मचार्यसि ।।' आश्रमपद्धतींमधील ब्रह्मचर्याश्रम ह्या प्रथम पद्धतीचा तू स्वीकार केलेला आहेस. २) 'अपोशान। आचमनं कुरु। मूत्रपुरीषादी शुद्धयर्थमित्यर्थः ।।' भोजनापूर्वी व भोजनानंतर आपोष्णी घेत जा. तसेच भोजनोत्तर व मलमूत्रविसर्जनानंतर तसेच निद्रा झाल्यानंतर शारीरिक व मानसिक शुद्धीसाठी आचमन करत जा. ३) 'कर्म कुरु। संध्योपासनादीत्यर्थः ।।' सकाळ-संध्याकाळ संध्या तसेच ब्रह्मयज्ञादी कर्मे दररोज न चुकता नियमाने करत जा. ४) 'दिवा मा स्वाप्सीः ।।' दिवसा झोपू नकोस. ५) 'आचार्याधीनो वेदमधीष्व ।।' आचार्यांच्या सेवेत राहून वेदाध्ययन करत जा. ६) 'सायंप्रातः समिधमाधेहि ।।' सकाळ-संध्याकाळ अग्नीस मंत्रपूर्वक समिधा अर्पण करत जा. ७) 'सायंप्रातः भिक्षेथाः ।।' सकाळ-संध्याकाळ भिक्षा मागत जा. ८) 'द्वादशवर्षाणि वेदग्रहणांतं वा ब्रह्मचर्यं चर ।।' बारा वर्षे किंवा वेदाध्ययन पूर्ण होईपर्यंत ब्रह्मचर्याचे पालन कर. ९) 'अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेथाः। अप्रत्याख्यायिनीं वा ।।' जो पुरुष वा स्त्री तुला भिक्षा घेतल्याखेरीज पुढे जाऊ देणार नाही त्यांच्याकडेच भिक्षा ग्रहण करण्यासाठी जात जा.

सद्यःकाली उपरोक्त आचारबोधामधील काही नियमांचे केवळ कालानुरूप आचरण करणे भाग पडते. त्यानुसार गुरुकुलातील शिक्षणपद्धतीऐवजी शाळेमध्येच अध्ययन होत असल्याकारणाने तेथील शिक्षकांविषयी मनोमन श्रद्धा ठेवून विद्याग्रहण करावे. (तेथील शिक्षकांनीदेखील स्वतःस जो दर्जा प्राप्त झालेला आहे त्यास पात्र राहून विद्यादानाचे महत्कार्य निष्ठेने करावे.) सद्यः काली भिक्षाटनाचा उपदेश कालबाह्य ठरतो. ह्यास्तव घरातील भोजन हीच आईकडून मिळालेली भिक्षा समजून ग्रहण केल्यास त्या अन्नाविषयी फारशी आवडनिवड न राहता ते अधिक रुचकर होऊन बटूस वाढत्या वयात पोषक ठरेल.

उपरोक्त गोष्टींखेरीज पुढील काही अन्य गोष्टींचा बोध जरूर करावा. 'क्रोध, वैषयिक विचार, वायफळ भाषण, पैशुन्य (चहाड्या करणे) इत्यादी गोष्टी करू नकोस. अभक्ष्यभक्षण व अपेयपान करू नकोस. आततायीपणा करू नकोस. नित्य सूर्यनमस्कारपूर्वक व्यायाम कर. शारीरिक कष्ट करून लोकांच्या उपयोगी पडत जा.' वास्तविक मुंजीच्या अगोदरपासूनच वेळो वेळी विरुद्ध आचाराचा प्रतिषेध (मुंजीनंतर तुला असे वागता येणार नाही !) व उपरोक्त सदाचाराचा बोध करत गेल्यास मुंजीच्या वेळी त्यावर अपेक्षित शिक्कामोर्तब होते व तो बटूच्या मनावर कायमचा ठसतो. ह्यानंतर उर्वरित होमकार्य समाप्त करून 'भिक्षाग्रहण' हा विधी करावा.

१६. भिक्षाग्रहण - 'भिक्षाग्रहण' हा विधी 'भिक्षावळ' ह्या नावाने ओळखला

जातो. भिक्षाग्रहणामध्ये फराळाच्या पदार्थांबरोबरच तांदूळ वाढावेत. भिक्षाग्रहण करताना बटूने आपल्या अंगावरील पंचा उजव्या हाताखालून घ्यावा. आईवडिलांसह उपस्थित स्त्री-पुरुषांनी बटूला भिक्षा घालावी. पुरुषाकडे भिक्षा मागताना बटूने, 'ॐ भवन् भिक्षां देहि। चतुर्वेदान् षट्शास्त्राणि अष्टादशपुराणानि पठिता भवामि ।।' अर्थात, 'अहो ! मला भिक्षा द्या ! मी चार वेद, सहा शास्त्रे आणि अठरा पुराणे ह्यांचे अध्ययन करणार आहे.', असे म्हणून भिक्षा मागावी. स्त्रीकडे भिक्षा मागताना, 'ॐ भवति भिक्षां देहि। चतुर्वेदान् षट्शास्त्राणि अष्टादशपुराणानि पठिता भवामि ।।' अर्थात, 'माई ! मला भिक्षा दे ! मी चार वेद, सहा शास्त्रे व अठरा पुराणे ह्यांचे अध्ययन करणार आहे.', असे म्हणून भिक्षा मागावी. मिळालेली सर्व भिक्षा गुरुजींकडे सुपूर्त करावी. गुरुजींनी आपल्या हाताने काढून दिलेल्या भिक्षान्नाचा, बटूने प्रसाद म्हणून स्वीकार करावा.

(ह्या ठिकाणी मुख्य उपनयनविधीची समाप्ती होते. त्याच दिवशी संध्याकाळी बटूने सायंसंध्या केल्यावर 'अनुप्रवचनीय होम' केला जातो. नंतर अग्नी जतन करून त्यावर सकाळ-संध्याकाळचे अग्निकार्य केले जाते. चौथ्या दिवशी 'मेधाजनन' केले जाते. सद्यः काली उपनयन अंगभूत हे सर्व विधी भिक्षावळीपूर्वीच किंवा त्यानंतर करून घेतात व त्यानंतर मंडपदेवतांचे उत्थापन करतात.)

१७. अनुप्रवचनीय होम बटूकडून सायंसंध्या व अग्निकार्य करून घेतल्यावर आचार्यांनी बटूसह उपनयनहोमाच्या अग्नीवर अनुप्रवचनीय होम करावा. त्यामध्ये सदसस्पती, सविता आणि ऋषी ह्या तीन देवतांना चरुद्रव्याने आहुती द्याव्यात. अनुप्रवचनीय होमाच्या निमित्ताने आचार्यांच्या आदेशानुसार आपले आचरण ठेवण्याची जणू प्रतिज्ञाच बटू अग्नीच्या साक्षीने करत असतो. ह्यानंतर अग्निसमारोप करावा.

१८. मेधाजनन - विद्यार्जनासाठी योग्य अशी बौद्धिक क्षमता अंगी यावी ह्यासाठी 'मेधाजनन' करण्यात येते. काही प्रांतांत हा विधी 'पळसोल्याचा विधी' म्हणून ओळखला जातो. मातीची वेदी किंवा स्थंडिल करून त्यामध्ये पळसाची फांदी किंवा दर्भाची जुडी रोवली जाते. मेधादेवीचे ध्यान करून 'मेधायै नमः' ह्या नाममंत्राने पळसाच्या फांदीची षोडशोपचार पूजा करावी. नंतर बटूने फांदीभोवती शुद्धोदक शिंपडत तीन प्रदक्षिणा कराव्यात. प्रत्येक वेळी 'ॐ सुश्रवः सुश्रवा असि यथा त्वम्। सुश्रवः सुश्रवा अस्येवं मां सुश्रवः सौश्रवसं कुरु। यथा त्वं देवानां यज्ञस्य निधिपोऽस्येवमहं मनुष्याणां वेदस्य 

निधिपो भूयासम् ।।' (हे पलाशदंडा, तू ब्रह्मविषयक प्रवचनांचा श्रोता आहेस. मलाही

ब्रह्मविषयक प्रवचनांचा श्रोता कर, जेणेकरून तू जसा देवांचा व यज्ञसमूहाचा पालनकर्ता आहेस तसा मीही मानवांचा व वेदसमूहाचा पालनकर्ता होईन.) ह्यानंतर गुरुर्जीनी बटूकडून 'ॐ मेधां मह्यम्०' हे मेधासूक्त म्हणवून घ्यावे. आचार्यांनी शक्य तर मेधासूक्ताचा अर्थ बटूला समजावून सांगावा. त्याचप्रमाणे 'सप्तर्षी, इंद्र, अग्नी, ब्रह्मदेव, वरूण, सरस्वती, अश्विनीकुमार ह्यांच्या कृपाशीर्वादाने मला अत्यंत प्रगल्भ बुद्धी व उदंड विद्याभ्यास ह्यांचा लाभ होवो' अशी प्रार्थना त्याच्याकडून करवून घ्यावी.

त्यानंतर अग्निसमारोप करून मंडपदेवतांचे उत्थापन करावे. जर चौथ्या दिवशी मेधाजनन करावयाचे असेल तर पाचव्या, सातव्या किंवा आठव्या दिवशी देवतोत्थापन करावे. देवतोत्थापनानंतर कार्यक्रमाची समाप्ती होते.

मुंजीनंतर आपापल्या कुलाचाराप्रमाणे कुलदेवतादर्शन, गोंधळ इत्यादी गोष्टी कराव्यात. शक्यतो गुरुजीं अन्यथा पित्याने सोळा दिवस बटूकडून संध्यावंदन व अग्निकार्य ह्यांचा सराव करून घ्यावा. प्रथम वर्षी येणाऱ्या श्रावण महिन्यात गुरु-शुक्रांचे अस्त इत्यादी वगळून व अनुकूल काल पाहून तर पुण्याहवाचनपूर्वक केवळ 'उपाकर्म' हा विधी करावा. दुसऱ्या श्रावणीपासून उत्सर्जन-उपाकर्मात्मक श्रावणी करावी.